Της Εύας Μόσχου,
Διανύοντας τις τελευταίες ώρες ενός δύσκολου, προκλητικού και μοναχικού για τους περισσότερους έτους, όπως πάντα, ο καθένας κάνει τον δικό του απολογισμό. Τι έχασε, τι κέρδισε, τι θα μπορούσε να είχε κάνει διαφορετικά. Γενικά μέρες σαν κι αυτές βασανιζόμαστε από ερωτήματα και τελικά καμιά σημασία δεν έχουν και μας το απέδειξε περίτρανα η φετινή χρονιά, καθώς η πανδημία δεν άφησε το περιθώριο σε κανέναν μας σχεδόν να αποφασίσει αυτοβούλως για τη ζωή του. Ας ελπίσουμε λοιπόν ότι εν τέλει αποκομίσαμε και κάτι θετικό από τα γεγονότα: να εκτιμάμε το τώρα και τις στιγμές με τους ανθρώπους μας.
Μιας και η πανδημία λοιπόν φέτος αφήνει τις μελωδικές φωνές των παιδιών μακριά από τα σπίτια μας, ας εξετάσουμε ένα σπουδαίο έργο της νεοελληνικής ηθογραφικής ζωγραφικής, «Τα Κάλαντα», του Νικηφόρου Λύτρα.
Η νεοελληνική ζωγραφική προσπάθησε πολύ να απαλλαγεί από τα ιστορικά θέματα που, όπως είναι λογικό, την ακολουθούσαν από την περίοδο της Επανάστασης. Στα 1870 και για ένα αρκετά μεγάλο διάστημα, η ηθογραφία θα αποτελέσει τον πόλο έλξης των Ελλήνων ζωγράφων. Με τη σύσταση πλέον του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους να απομακρύνεται, η τέχνη στρέφεται στον άνθρωπο και την κοινωνία του, στις καθημερινές σκηνές. Η τέχνη αυτή χαρακτηρίζεται για το εύθυμο συναίσθημα και την ωραιοποίηση.
«Η αγάπη προς το ωραίον είναι η γέφυρα μεταξύ Θεού και ανθρώπου» – Ν. Λύτρας
Βασικός εκπρόσωπος του κινήματος αυτού ήταν και ο Νικηφόρος Λύτρας (1832-1904). Ένας από τους σπουδαίους και αυτός του Πύργου της Τήνου, γεννήθηκε το 1832, με σαφή προορισμό στη ζωή του. Το 1850 σπουδάζει στο Σχολείο των Τεχνών του Πολυτεχνείου. Με δάσκαλό του τον Karl von Piloty, εκπαιδεύεται στην Ακαδημία του Μονάχου την περίοδο του 1860. Η Σχολή του Μονάχου επηρέασε για χρόνια τους Έλληνες που φοίτησαν εκεί και αποτέλεσε τη βάση της νεοελληνικής τέχνης. Το 1866 επιστρέφει ως καθηγητής στο Σχολείο των Τεχνών της Αθήνας, όπου και παρέμεινε ως το τέλος της ζωής του.
Ο Λύτρας εξαρχής ασχολήθηκε με τους ανθρώπους της υπαίθρου. Ήθελε να αποδώσει στους Έλληνες μια ταυτότητα. Μετά τη διεκδίκηση της ελευθερίας τους, οι καλλιτέχνες ήταν εκείνοι που μέσα από τα έργα τους έπρεπε να οδηγήσουν τους νεοέλληνες στην αναζήτηση των πατρογονικών αξιών τους.
Τα Κάλαντα
Μια παραδοσιακή σκηνή, σαν τις τυπικές ανθρώπινες καταστάσεις τις οποίες παρουσιάζει ο Λύτρας, είναι και το έργο του «Τα Κάλαντα», ίσως το πιο αναγνωρίσιμο έργο της νεοελληνικής ζωγραφικής. Σε αυτό το έργο, για πρώτη φορά ο καλλιτέχνης έρχεται αντιμέτωπος με μια πολυπρόσωπη αφήγηση. Ομάδα παιδιών, κρατώντας μουσικά όργανα, περιτριγυρίζουν την αυλή μιας αγροικίας, με την νοικοκυρά να τα κοιτά με προσήλωση.
Το έργο από τους μελετητές έχει θεωρηθεί αρκετά προβληματικό αλλά και προχωρημένο για την εποχή του. Αρχικά, η σκηνή διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια της νύχτας, υπό το φως του φεγγαριού και των φαναριών. Κάτι τέτοιο σαφώς δεν είναι ρεαλιστικό. Υποβόσκει κάποια προσπάθεια για την απόδοση μυστηριακού χαρακτήρα στη σκηνή.
Αν και όχι συνηθισμένο για την ηθογραφική ζωγραφική, ο ζωγράφος δίνει σύμβολα και πρότυπα των Ελλήνων. Πώς το πετυχαίνει αυτό; Αρχικά, μέσα από τον τρόπο που έχουν αποτυπωθεί και τοποθετηθεί τα ίδια τα παιδιά φανερώνεται η ανομοιογένεια των κοινωνικών και εθνικών τάξεων από τις οποίες προέρχονται. Αυτό γίνεται αντιληπτό από τις διαφορετικές ενδυμασίες και τον τρόπο που στέκονται: άλλο με περισσότερο αυθορμητισμό και άλλο καθωσπρέπει, με τον κορμό λυγερό. Με τον τρόπο αυτό ο ζωγράφος κάνει μια δήλωση: Η πίστη και η χαρμόσυνη αναγγελία της Γέννησης δεν επιδέχονται κανενός είδους διάκριση. Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι η νεκρή φύση στα αριστερά του έργου. Πιθανώς να θέλει να τονίσει πως η συνήθεια αυτή είναι πάγια και «απολιθωμένη» για την ελληνική οικογένεια. Τέλος, το ανάγλυφο στα δεξιά σχετίζεται πιθανώς με την απελευθέρωση και το αέναο αίτημα για τη διαφύλαξη της ελληνικότητας.
Είδαμε λοιπόν ότι μέσα από μια τυπική, λαϊκή συνήθεια των ανθρώπων ο ζωγράφος κατόρθωσε να συνδυάσει την αφηγηματική ζωγραφική με την ηθογραφία και να καταδείξει πως οι συνήθειες του παρελθόντος δεν είναι απαρχαιωμένες αλλά πολύτιμος αρωγός για το μέλλον και την εθνική συνείδηση ενός ολόκληρου γένους.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κωτίδης, Α., Ελληνική Τέχνη: Ζωγραφική του 19ου αιώνα, Αθήνα 1995
- Παπανικολάου, Μ., Η Ελληνική Τέχνη του 18ου και 19ου αιώνα: Ζωγραφική – Γλυπτική, Θεσσαλονίκη 2005
- Νικηφόρος Λύτρας, Επίσημη σελίδα της Εθνικής Πινακοθήκης, διαθέσιμη εδώ
