Οστρακισμός: Ο θεσμός που στιγμάτισε τον 5ο αιώνα π.Χ.

Του Γιώργου Δαλακούρα,

Ο οστρακισμός ήταν ένας θεσμός, μία πολιτική διαδικασία, που θεσπίστηκε για την οχύρωση και την ενδυνάμωση του δημοκρατικού πολιτεύματος στην Αθήνα. Εισήχθη το 508/7 π.Χ. από τον Κλεισθένη, έναν από τους μεγάλους μεταρρυθμιστές και νομοθέτες της πόλης-κράτους. Επρόκειτο για μία ετήσια διαδικασία ψηφοφορίας, στο τέλος της οποίας, ένας άνδρας απομακρυνόταν από τα όρια της πόλης για δέκα ολόκληρα χρόνια. Τέθηκε για πρώτη φορά σε εφαρμογή το 488/7 π.Χ., όταν εξοστρακίσθηκε ο Ίππαρχος του Χάρμου.

Η ανάγκη για τη θωράκιση του νεοεγκαθιδρυμένου πολιτικού σχηματισμού, ο οποίος προκρίθηκε από τον Κλεισθένη, φαίνεται πως οδήγησε στη θεσμοθέτηση του οστρακισμού. Κατά την περίοδο εκείνη, ο οστρακισμός προκύπτει ως «φυσικό» επακόλουθο του φόβου του δήμου, δηλαδή του λαού, για την υπερβολική δύναμη των πολιτικών προσώπων, η οποία θα μπορούσε να λειτουργήσει ως αφορμή για την επιβολή μίας νέας τυραννίδας. Ο 6^ος αιώνας στην Αθήνα, είχε στιγματιστεί από την τυραννίδα του Πεισιστράτου και των υιών του, η οποία, αν και μετριοπαθής, ταλάνισε την πόλη. Ο Κλεισθένης, στα τέλη του αιώνα, εμφανίσθηκε ως ο άνθρωπος, πολιτικός και νομοθέτης που θα ένωνε όλους τους πολίτες. Η μεταρρύθμισή του, η οποία χαρακτηρίζεται ως μία απόπειρα εκδημοκρατισμού του πολιτεύματος, συνέβαλε δυναμικά στην ενίσχυση του δήμου και της λαϊκής βούλησης, στην αποδυνάμωση και την κατάτμηση της άλλοτε κραταιάς αριστοκρατικής ελίτ και ανανέωσε τον αθηναϊκό πολιτικό χώρο εν γένει. Μεταξύ άλλων, ο νομοθέτης εισήγαγε και τον οστρακισμό.

Το ρήμα ὀστρακίζω σημαίνει εξορίζω κάποιον διά του οστράκου. Το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας του οστρακισμού αποτελούσε μία σύνθετη λειτουργία, η οποία διακρινόταν ουσιαστικά σε δύο ευδιάκριτες φάσεις, που ελάμβαναν χώρα σε δύο διαφορετικές χρονικές στιγμές εντός του έτους.

Κατά τη διάρκεια της έκτης πρυτανείας (το αθηναϊκό έτος χωριζόταν σε δέκα πρυτανείες ανάλογα με τη φυλή που προήδρευε), ετίθετο το ερώτημα περί πραγματοποίησης ή μη οστρακοφορίας. Οι πολίτες ψήφιζαν διά της ανάτασης χειρός και οι πιθανές απαντήσεις ήταν «ναι» και «όχι». Το ερώτημα ήταν σαφές και καμία συζήτηση δεν συνέβαινε επ’ αυτού. Η πρώτη αυτή ψηφοφορία βασιζόταν αποκλειστικά στην αρχή της πλειοψηφίας, καθώς επικρατούσε η άποψη των περισσοτέρων.

Η δεύτερη φάση του οστρακισμού πραγματοποιούνταν μεταξύ εβδόμης και ενάτης (κατά πάσα πιθανότητα, κατά την όγδοη) πρυτανείας. Η ψηφοφορία ελάμβανε χώρα στην αγορά. Εκεί, οι εννέα άρχοντες, οι οποίοι επόπτευαν συνολικά τη διαδικασία, φρόντιζαν, ώστε να υπάρξουν δέκα πύλες και δέκα κάλπες, μία για κάθε φυλή, ώστε να συντομεύονται οι διαδικασίες. Κάθε πολίτης έγραφε επάνω σε ένα όστρακο, δηλαδή σε ένα θραύσμα αγγείου, το όνομα αυτού του ανδρός που επιθυμούσε να εκτοπιστεί από την πόλη. Όποιος συγκέντρωνε 6.000 όστρακα (ψήφους), έπρεπε να εγκαταλείψει μέσα σε δέκα ημέρες την Αθήνα για δέκα ολόκληρα χρόνια. Εάν περισσότεροι του ενός υποψήφιοι συγκέντρωναν πάνω από 6.000 ψήφους, εξοστρακιζόταν αυτός που είχε λάβει τις περισσότερες. Η ψηφοφορία ήταν μυστική και το αποτέλεσμα ανακοινωνόταν δημόσια στην Πνύκα. Η φάση αυτή χαρακτηριζόταν από τις αρχές της πλειοψηφίας και της πολυφωνίας, αφού εξοστρακιζόταν, όποιος συγκέντρωνε τις περισσότερες ψήφους και μπορούσε να ψηφιστεί ο οποιοσδήποτε.

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας αυτής της απομάκρυνσης, ο εξοστρακισμένος διαφυλασσόταν πλήρως ως πολίτης των Αθηνών. Η περιουσία, η οικογένεια και η φήμη του ανδρός δεν αμαυρώνονταν και παράλληλα, όταν επέστρεφε στην Αθήνα, είχε και πάλι όλα του τα δικαιώματα. Μάλιστα, ήταν πιθανό, η πόλη να τον καλέσει πίσω πριν συμπληρωθεί η δεκαετία, εάν εθεωρείτο, πως θα μπορούσε να συμβάλει ευεργετικά υπέρ του συνόλου εν μέσω κάποιας έκτακτης συγκυρίας. Η κοινωνία δεν αντιμετώπιζε, λοιπόν, όσους εξοστρακίζονταν ως εγκληματίες, γιατί πραγματικός στόχος του θεσμού αυτού ήταν η προστασία και η θωράκιση του αθηναϊκού πολιτεύματος από πιθανή κατάχρηση της ισχύος ενός πολιτικού. Επομένως, κατά την επάνοδό του, ο άνδρας δεν ήταν, σε καμία περίπτωση, κοινωνικά στιγματισμένος.

Ο οστρακισμός, συμπερασματικά, στηρίζει, ενισχύει και θεμελιώνει την αθηναϊκή λαϊκή βούληση και ισχύ. Στην πραγματικότητα, ο δήμος είναι αυτός ο οποίος ενισχύεται μέσω αυτού, ενώ, την ίδια στιγμή, τα παλαιά αριστοκρατικά γένη σταδιακά χάνουν την αδιαμφισβήτητη υπεροχή τους. Η δημοκρατία, ως πολιτικό σύστημα, αντλεί από το ποικιλόμορφο και πολυδιάστατο πλήθος, επομένως, η πολυμορφία αυτή εμφανίζεται και στον ίδιο τον οστρακισμό. Ως μέτρο λειτουργούσε κατευναστικά, καθώς έθετε ένα όριο και συνέδραμε στη χαλιναγώγηση των φιλοδοξιών και της δύναμης των ισχυρών πολιτικών ανδρών, οι οποίοι θα μπορούσαν να εκμεταλλευτούν τη θέση τους, ώστε να επηρεάσουν και να χειραγωγήσουν τον λαό.

Προς το τέλος του 5^ου αιώνα π.Χ. και εν μέσω του Πελοποννησιακού Πολέμου, ο οστρακισμός πέρασε σε αχρηστία. Σταδιακά, ο θεσμός άρχισε να φθείρεται και να χάνει τον αρχικό του στόχο. Από λαϊκό όπλο μεταβλήθηκε σε τόξο της φαρέτρας των πολιτικών ανδρών, οι οποίοι και επετύγχαναν, με τη λαϊκή συγκατάθεση, να εξοβελίσουν από το προσκήνιο τους αντιπάλους τους. Ως πολιτική διαδικασία, ο οστρακισμός εξαφανίστηκε περί το 416 π.Χ., μη δυνάμενος να επιτελέσει την πρωτεύουσα λειτουργία του, όταν εξοστρακίσθηκε ο Υπέρβολος του Αντιφάνους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Αριστοτέλης, Ἀθηναίων πολιτεία, εκδ. Loeb.
• Μ. Β. Σακελλαρίου (2000), Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Ηράκλειο.
• Forsdyke (2005), Exile, Ostracism, and Democracy, Princeton, Oxford.
• G. Glotz (1978), Η ελληνική «πόλις», (μεταφρ. Α. Σακελλαρίου), Αθήνα.
• Kagan (1961), «The Origins and Purposes of Ostracism», Hesperia, τ. 30, αρ. 4, σ. 393-401.