Του Βασίλη Δημόπουλου,
Αποτελεί αναντίρρητο γεγονός, πως η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, το φθινόπωρο του 1814, διαδραμάτισε εξέχοντα ρόλο στην προσπάθεια συσπείρωσης των Ελλήνων, ώστε να αντιμετωπισθεί μετωπικά ο τουρκικός ζυγός. Οι συνθήκες, όμως, που προϋπήρχαν και συνέδραμαν στη διαφαινόμενη ίδρυσή της, δύνανται να θεωρηθούν υψίστης σημασίας για την περαιτέρω κατανόηση του Επαναστατικού αναβρασμού, που κορυφώθηκε το 1821.
Κατά τα τέλη του 18ου αιώνα, η Ευρώπη ταράζεται από τις βροντερές φωνές των επαναστατημένων Γάλλων πολιτών, σηματοδοτώντας με αυτό τον τρόπο την εκκίνηση μίας νέας εποχής για τα Ευρωπαϊκά δεδομένα. Το εκκωφαντικό τρίπτυχο σύνθημα «Αδελφοσύνη, Ισότητα, Ελευθερία», πυροδοτεί μία σειρά πολεμικών συγκρούσεων, απότοκο των οποίων μπορεί να θεωρηθεί η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Οι Γάλλοι, μέσω της Επανάστασης, κατάφεραν να προωθήσουν μία διαφορετική πολιτική προσέγγιση στην υπόλοιπη Ευρώπη, εκείνη του Διαφωτισμού.
Με τη συνδρομή, λοιπόν, της Γαλλικής Επανάστασης του 1789, ξεκινά η ζύμωση του Ελληνικού Επαναστατικού πνεύματος και η απαρχή της διάδοσης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Προπάτορας σε αυτό, διανοούμενος και λόγιος, ήταν ο Ρήγας Βελεστινλής. Γεννημένος στο Βελεστίνο της Μαγνησίας, αποτέλεσε έναν από τους πρόδρομους της Ελληνικής Επανάστασης, ενώ παράλληλα, βοήθησε στο μέγιστο δυνατό βαθμό, στην ωρίμανση των συνθηκών για τη δημιουργία επαναστατικών οργανώσεων, με αποκορύφωμα την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, το 1814.
Την ίδια χρονική περίοδο, οι Έλληνες της Διασποράς αποτέλεσαν την κυρίαρχη πηγή διάδοσης ιδεών του Ελληνισμού. Η παράδοση, η γλώσσα, το κοινό κοινωνικό υπόβαθρο και η θρησκεία, θεωρούνται τα συστατικά στοιχεία, που κατάφεραν να διατηρήσουν όρθιο το πνεύμα των Ελλήνων της Διασποράς. Η βοηθητική στάση των Ελλήνων της Διασποράς υπήρξε καταλυτική στη δημιουργία των τάσεων επαναστατικού χαρακτήρα στο υπόδουλο Γένος. Εν συνεχεία, η διαρκής υποταγή του Ελληνικού λαού και ο σκοταδισμός των πρώτων αιώνων της Οθωμανικής Κατοχής, είχαν κλονίσει την εμπιστοσύνη στις παραδοσιακές ηγετικές τάξεις και μορφές. Ένας ταλαιπωρημένος λαός αρχίζει να ανακαλύπτει άλλα πρότυπα για τους επερχόμενους Αγώνες για την ελευθερία του.
Ο Ρήγας, όπως αναφέρθηκε, αναπτύσσει ηγετικές ικανότητες, μυώντας πλήθος ανθρώπων στις επαναστατικές ιδέες. Ο Κοραής, ένας ερημίτης στο Παρίσι, βρίσκει πρωτοφανή απήχηση στον Ελληνισμό, με την ενασχόλησή του με τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και την πεποίθησή του σχετικά με την δημιουργία ικανοποιητικών συνθηκών, ώστε να αποδεσμευθεί η Ελλάδα από τον τουρκικό ζυγό. Ο αρχιδιδάσκαλος των Ιωαννίνων, Αθανάσιος Ψαλίδας, προωθεί τις δυτικοευρωπαϊκές εκπαιδευτικές τεχνικές, συνεχίζοντας το έργο του Ρήγα. Άνθρωποι, δηλαδή, που έχουν γνωρίσει τον “έξω” κόσμο και έχουν υιοθετήσει τις φιλελεύθερες και πατριωτικές απόψεις, που προώθησε η Γαλλική Επανάσταση, χαίρουν κοινής αποδοχής και εμπιστοσύνης μεταξύ των Ελλήνων.
Μαζί με τα προαναφερθέντα, η Σερβική Επανάσταση κατά του τουρκικού ζυγού, η οποία ξέσπασε το 1804 στο Βελιγράδι, έδωσε άφθονα σημάδια αισιοδοξίας και αναδιοργάνωσης στους Έλληνες. Οι Σέρβοι ήταν ο πρώτος λαός, που επιχείρησε οργανωμένα να αποστασιοποιηθεί από τους Οθωμανούς. Αν και η επαναστατική κίνηση του Καραγιώργη Πέτροβιτς δεν προοριζόταν αρχικά σε πλήρη ανατροπή του Οθωμανικού καθεστώτος της περιοχής, αλλά σε μία προσπάθεια επαναφοράς της τάξης και ηρεμίας, που οι Γενίτσαροι της Σερβίας είχαν συνθλίψει κατά τα προηγούμενα χρόνια, μέσα σε λίγους μόλις μήνες πολεμικών συγκρούσεων αυτό άλλαξε. Πλέον, οι Σέρβοι επιζητούσαν την πλήρη ανεξαρτησία της χώρας. Η είδηση της απόφασης των ομόδοξων Σέρβων να προχωρήσουν σε πολεμικές συγκρούσεις με διαφαινόμενη απαίτηση την ελευθερία τους, άφησε ανεξίτηλο το σημάδι της στη σκέψη πολλών Ελλήνων. Άλλωστε, οι συνθήκες ωρίμαζαν και μετατρέπονταν σε ευνοϊκότερες από εκείνες των προηγούμενων χρόνων για έναν επερχόμενο αγώνα.
Παρατηρώντας, λοιπόν, εκείνες τις συνθήκες να αλλάζουν άρδην την τότε χρονική περίοδο, ξεκίνησαν οι πρώτες προσπάθειες συσπείρωσης του Ελληνισμού της Διασποράς σε ομάδες και μυστικές οργανώσεις. Πιο συγκεκριμένα, το 1809 στο Παρίσι της Γαλλίας, όπου εξακολουθούσε να θεωρείται η φλογερή χώρα που προώθησε τα μηνύματα της Επανάστασης στην Ευρώπη, ένας Θεσσαλονικιός λόγιος, με το όνομα Γρηγόριος Ζαλύκης, ιδρύει το «Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο». Στόχος της ίδρυσης της συγκεκριμένης οργάνωσης, υπήρξε κυρίως πολιτικός, καθώς επιθυμούσε να επηρεάσει το κοντινό περιβάλλον του Γάλλου ηγέτη, Ναπολέοντα, ώστε να προωθηθούν στην Ελλάδα χρήματα και όπλα, τα οποία θα βοηθούσαν σημαντικά τους κατοίκους, όποτε έφθανε η ώρα της δράσης. Αξιοσημείωτο γεγονός, αποτελεί πως μέλος της οργάνωσης υπήρξε και ο Αθανάσιος Τσακάλωφ, ένας εκ των μετέπειτα ιδρυτών της Φιλικής Εταιρείας.
Μία άλλη μυστική οργάνωση που δημιουργήθηκε τα επόμενα χρόνια, ήταν η «Φιλόμουσος Εταιρεία» και υπήρξαν, μάλιστα, δύο παρόμοιες οργανώσεις με κοινό όνομα. Η πρώτη ιδρύθηκε στην Αθήνα το 1813, με τη στήριξη της Αγγλίας. Η δεύτερη, ιδρύθηκε στη κοσμοπολίτικη Βιέννη το 1814, από τον Έλληνα Άνθιμο Γαζή και τον Φιλέλληνα και μελλοντικό κυβερνήτη της απελευθερωμένης Ελλάδας, Ιωάννη Καποδίστρια. Και οι δύο εταιρείες συνέβαλαν στη διάδοση και ανάπτυξη του φιλελληνισμού, με την ταυτόχρονη ίδρυση σχολείων και διαφύλαξη εθνικών μνημείων, όμως δεν απευθύνονταν άμεσα σε επαναστατικές ιδέες.
Η ζύμωση, ωστόσο, του επαναστατικού πνεύματος στον Ελλαδικό χώρο, επικυρώθηκε με τη δημιουργία και εξέλιξη της «Εταιρείας των Φιλικών», όπως ήταν το πραγματικό όνομα της μυστικής οργάνωσης, το 1814. Στην Οδησσό της Ρωσίας, λοιπόν, τρείς Έλληνες έμποροι του Ελληνισμού της Διασποράς, ο Εμμανουήλ Ξάνθος, ο Αθανάσιος Τσακάλωφ και ο Νικόλαος Σκουφάς, αποφασίζουν να ιδρύσουν τη Φιλική Εταιρεία. Συμβολικά, μάλιστα, δόθηκε ως επίσημη ημερομηνία ίδρυσης της Εταιρείας, η 14η Σεπτεμβρίου, επέτειος, δηλαδή, της ύψωσης του Τίμιου Σταυρού
Κοινά χαρακτηριστικά των τριών ανδρών υπήρξαν η ταπεινή καταγωγή τους και οι δυσκολίες που αντιμετώπισαν, ένεκα της Οθωμανικής κατοχής. Βασικός εμπνευστής της ιδέας για την ίδρυση της εταιρείας, φαίνεται να ήταν ο Ξάνθος. Είχε καταγωγή από το νησί της Πάτμου και εργαζόταν ως έμπορος και γραμματικός. Γνώρισε τους δύο άλλους συνιδρυτές της εταιρείας το 1812 και δύο χρόνια αργότερα, τους ανακοίνωσε την ιδέα για την ίδρυση της οργάνωσης. Ανέλαβε άμεσα καθήκοντα γραμματέα και χρησίμευε αρκετές φορές ως σύνδεσμος για μυήσεις άλλων μελών.
Το δεύτερο ιδρυτικό μέλος, ο Σκουφάς, κατά έξι χρόνια νεότερος του Ξάνθου, μπορεί να χαρακτηριστεί ως ο πιο ταπεινός και αφοσιωμένος στους στόχους της εταιρείας. Καταγόταν από την Άρτα και εργαζόταν ως πιλοποιός και αποθηκάριος στη Ρωσία. Με δική του πρωτοβουλία, μάλιστα, ανέλαβε τη διάδοση των επαναστατικών ιδεών στην ομογένεια της Ρωσίας. Τέλος, το τρίτο ιδρυτικό μέλος, ο Τσακάλωφ, ήταν ο νεότερος από τους τρεις, γεννημένος μία δεκαετία αργότερα από το Σκουφά. Είναι ο μοναδικός από τα υπόλοιπα μέλη, που είχε συμπεριληφθεί και σε άλλη μυστική οργάνωση πριν από τη Φιλική Εταιρεία.
Τα πρώτα χρόνια λειτουργίας για την Εταιρεία υπήρξαν απαιτητικά. Αρχικά, προς διευκόλυνση τόσο των ίδιων των μελών της όσο και για τη διασφάλιση της μυστικοπάθειας της οργάνωσης, οι τρείς ιδρυτές προχώρησαν στη καθιέρωση κρυπτογραφικού κώδικα για την αλληλογραφία μεταξύ άλλων μελών, μέχρι να αποκτήσει η Εταιρεία οργανωτική δομή. Δεν υπήρχε προκαθορισμένος τρόπος μυήσεων, ούτε ικανοποιητικό αριθμός νέων μυήσεων ακόμα. Κάτι τέτοιο θα γινόταν με γοργούς ρυθμούς μετά το 1818. Ωστόσο, μέχρι να παρέλθει το απαιτούμενο χρονικό διάστημα ωρίμανσης της οργάνωσης, η εταιρεία ήταν απλή στην μορφή και στη διαθρωτική της δομή, όποια και αν ήταν αυτή.
Ο Σκουφάς παρουσιάζεται ως το ιδρυτικό μέλος που συνέδραμε στη διαδικασία μύησης νέων μελών τα πρώτα χρόνια. Θεωρούσε πως ο Ελληνισμός με τα ιδανικά του, δεν έπρεπε να παρουσιάζεται ως τροχοπέδη για τηνδιάδοση επαναστατικών ιδεών. Αναφορικά με την πατρίδα, υποστήριζε πως όλοι οφείλουν να θεωρούνται ίσοι και πρόθυμοι να μετάσχουν στον Αγώνα. Μολαταύτα, παρά τους σταθερούς υποστηρικτές της οργάνωσης, οι περισσότεροι εκ των οποίων υπήρξαν έμποροι και τεχνίτες της Διασποράς, η Εταιρεία δεν συγκέντρωνε πολλά μέλη τον πρώτο καιρό.
Το σημείο στο οποίο διέφερε η Φιλική Εταιρεία από τα υπόλοιπα μυστικά σώματα που προϋπήρχαν αυτής, υπήρξε το γεγονός ότι στόχευε αποκλειστικά στην πλήρη ανεξαρτησία και απελευθέρωση της χώρας από την Οθωμανική κατοχή. Εκείνη η ασάφεια, μάλιστα, του αντικειμενικού στόχου της Εταιρείας, θεωρείται ο κύριος λόγος που τα επόμενα χρόνια η μυστική ομάδα απέκτησε οργανωτική δομή και πληθώρα νέων μελών.
Τα πρώτα χρόνια λειτουργίας της Εταιρείας, όπως αναφέρθηκε, υπήρξαν δύσκολα. Ο Σκουφάς, σχεδόν αμέσως μετά με την ίδρυση της οργάνωσης, αναγκάσθηκε να φύγει για την Κωνσταντινούπολη, καθώς είχε ανειλημμένες υποχρεώσεις. Σαφώς, κάτι τέτοιο σήμαινε πως οι συνθήκες, όπου θα εμφανίζονταν, ώστε να εξελιχθεί άμεσα η Εταιρεία, τέθηκαν σε στάδιο αναμονής. Ωστόσο, με την επιστροφή του πίσω στη Ρωσία, προσπάθησε να εξασφαλίσει άμεσα την υποστήριξη επιφανών Ελλήνων εμπόρων της Μόσχας. Κάτι τέτοιο, βέβαια, αποτελούσε δύσκολο εγχείρημα, διότι ο ίδιος δεν κατείχε κάποια ιδιαίτερη θέση ανάμεσα στους επιφανείς εκείνους άνδρες.
Τα βασικά εμπόδια που εμφανίζονταν τον πρώτο καιρό ήταν κυρίως οικονομικής φύσεως. Για αυτό το λόγο, τα τρία ιδρυτικά μέλη, προκειμένου να προχωρήσουν σε μυήσεις νέων μελών, υποστήριζαν πως ήδη υπάρχοντα μέλη ήταν μέχρι και ο Ιωάννης Καποδίστριας και ο τσάρος της Ρωσίας, Αλέξανδρος Α΄. Παρουσίαζαν, επομένως, ψευδή στοιχεία σε πιθανά νέα μέλη, κυρίως αναφορικά με τον αριθμό των ήδη υπαρχόντων μελών και την έκταση της εταιρείας, ώστε να κατορθώσουν με αυτό τον τρόπο να τα προσελκύσουν.
Η εξέλιξη και άνθιση της εταιρείας, παρουσιάζεται τρία χρόνια μετά την ίδρυση της. Καίριας σημασίας κίνηση προς τη διασφάλιση αυτού, υπήρξε η απόφαση μεταφοράς της έδρας από την Οδησσό στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί, δούλευε ως επιτυχημένος έμπορος ο Παναγιώτης Σέκερης. Ήταν γιός σπουδαίου Έλληνα εμπόρου, ενώ ο αδελφός του, Γεώργιος είχε ήδη μυηθεί στους σκοπούς και τα ιδανικά της Εταιρείας, τον πρώτο χρόνο λειτουργίας της. Μέσω του ίδιου του Γεώργιου, ο Σκουφάς και τα υπόλοιπα ιδρυτικά μέλη, μεταξύ των οποίων και ο Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος, ο οποίος συμμετείχε στη διαδικασία ίδρυσης της Εταιρείας το 1814, επιθυμούσαν την ένταξη του Παναγιώτη Σέκερη στην αρχηγία της Εταιρείας.
Ο τελευταίος, είχε επεκτείνει την ήδη ακμάζουσα εμπορική επιχείρηση του πατέρα του, καταφέρνοντας μάλιστα να έχει στη διάθεσή του στόλο 15 πλοίων. Τα ιδρυτικά μέλη επιθυμούσαν να χρησιμοποιήσουν το γεγονός της συμμετοχής του αδελφού του στην οργάνωση, ως έναν επιπλέον λόγο, ώστε ο Παναγιώτης να ενταχθεί και ο ίδιος ως μέλος της Εταιρείας και δη Αρχηγικού χαρακτήρα. Κάτι που όντως έγινε, ύστερα από συνάντηση του Αναγνωστόπουλου με τον ίδιο. Ο Παναγιώτης Σέκερης, όχι μόνο δέχτηκε να γίνει μέλος της Εταιρείας, άλλα ταυτόχρονα συνείσφερε 10.000 γρόσια, χρηματικό ποσό σχεδόν διπλάσιο από τα έσοδα που είχαν συγκεντρώσει οι Φιλικοί από την εκκίνηση της προσπάθειας τους.
Η ένταξη του Παναγιώτη Σέκερη στο ενεργό δυναμικό των μελών της μυστικής οργάνωσης, υπήρξε καθοριστική. Πλέον, τα ιδρυτικά μέλη της Εταιρείας, ξεκίνησαν φιλόδοξα την προσπάθεια προώθησης των σκοπών της ομάδας σε νέα μέλη, προετοιμάζοντας παράλληλα, τις απαιτούμενες συνθήκες για την πιθανολογούμενη έναρξη του Αγώνα. Στα επόμενα δύο με τρία χρόνια, τα μέλη της Εταιρείας συνεχώς αυξάνονταν, ενώ τα χρηματικά αποθέματα θεωρούνταν ικανά για τη συνέχιση της οργάνωσης για τουλάχιστον κάποια χρόνια αργότερα. Κάτι τέτοιο επισφραγίστηκε και με την είσοδο του Αλέξανδρου Υψηλάντη στην αρχηγία της Εταιρείας, το 1820. Η Εταιρεία των Φιλικών, είχε, πλέον, ξεκινήσει να ανταποκρίνεται στο απαιτητικό εγχείρημα που όφειλε να εκπληρώσει.
Παρά, λοιπόν, τη δαιδαλώδη εκκίνηση της λειτουργίας της οργάνωσης, η ίδρυση της «Εταιρείας των Φιλικών», το 1814, υπήρξε το σημαντικότερο πολιτικό γεγονός της προετοιμασίας του Επαναστατικού Κινήματος του 1821. Μέσω της Φιλικής Εταιρείας, οι Έλληνες κατόρθωσαν να αποκτήσουν μία ουσιώδη μορφή οργάνωσης και συντονισμού των ενεργειών τους, στην προσπάθεια τους να καταστήσουν την χώρα ανεξάρτητη και απελεύθερη. Το 1814, λοιπόν, με την ίδρυσης της Φιλικής Εταιρείας, μπορεί να θεωρηθεί η άτυπη αρχή ενός μακρόχρονου και απαιτητικού ταξιδιού, προορισμός του οποίου υπήρξε από την πρώτη στιγμή η Ελευθερία και η Ανεξαρτησία της Ελλάδας.
Βιβλιογραφία
- Ι. Φιλήμων (1834), Δοκίμιον Ιστορικό περί της Φιλικής Εταιρείας. Ναύπλιο.
- Δ. Κόκκινος (1974) Η Ελληνική Επανάστασις Τόμος 1ος (6η έκδ) Αθήνα: Εκδ. Μέλισσα
- Συλλογικό έργο (1975) Ιστορία του Ελληνικόυ Έθνους Τόμος ΙΑ΄. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών.
- Συλλογικό έργο (2004) Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770 – 2000 τόμος Γ΄. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
- Β. Κρεμμυδάς (2016) Η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Αθήνα: Εκδ. Gutenberg.
