Της Μαρίας Τσέα,
Το έτος 1789, το οποίο έχει αποτυπωθεί στη μνήμη ακόμα και των μαθητών που δεν έτρεφαν ιδιαίτερη συμπάθεια για την Ιστορία, έμελλε να αλλάξει μια για πάντα την ιστορική πραγματικότητα. Τρεις γαλλικές λέξεις ήταν αρκετές για ξεσηκώσουν τα καταπιεσμένα πλήθη και να πυροδοτήσουν επαναστάσεις σε ολόκληρο τον κόσμο:“liberté, égalité, fraternité”, φώναζαν οι εξουθενωμένοι από την πείνα και τις κακουχίες πολίτες στους δρόμους της Γαλλικής πρωτεύουσας. Οι έννοιες ελευθερία, ισότητα και αδελφοσύνη αγνοούνταν σε κάθε γωνία της Γαλλίας, με συνέπεια την άγνοια, τη λήθη και την περιφρόνηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Πώς μπορεί να εξαλειφθεί η κοινή δυστυχία και η διαφθορά των κυβερνήσεων, όταν οι πολίτες δεν απολαμβάνουν το εκ γενετής δικαίωμά τους στην ελευθερία, δεν είναι ίσοι και κυριαρχεί το μίσος; Η Επανάσταση ήταν μονόδρομος.
Στο πλαίσιο Εθνικής Συνέλευσης, τα φυσικά, αναπαλλοτρίωτα και ιερά δικαιώματα του ανθρώπου καταγράφηκαν σε μία επίσημη γαλλική διακήρυξη, την περίφημη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη (26 Αυγούστου 1789). Τα μέλη της Συνέλευσης είχαν προσηλώσει το βλέμμα τους στις αμερικανικές διακηρύξεις, οι οποίες φαίνεται να συγγενεύουν με τις γαλλικές: αμφότερες επικυρώνουν την αξία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της ατομικής πρωτοβουλίας κι επομένως τη σφραγίδα που αποτύπωσαν στην ευρωπαϊκή σκέψη η αρχαία ελληνική φιλοσοφία και ο Χριστιανισμός. Αμφότερες τέθηκαν, επίσης, υπό την κηδεμονία του Υπέρτατου Όντος και οι περισσότεροι συντάκτες τους, είτε πίστευαν στην εξ αποκαλύψεως θρησκεία είτε είχαν μυηθεί στην πνευματική μεταφυσική, θεωρούσαν την ελευθερία συνέπεια και εγγύηση του αυτεξουσίου της ψυχής. Η ελευθερία, λοιπόν, φαίνεται να αποτελεί το πρώτο και βασικό δικαίωμα, με την απουσία του οποίου δεν νοείται αξιοπρεπής ανθρώπινος βίος.
Η ελευθερία, όμως, δεν εξασφαλίζεται και δεν μπορεί να επικρατήσει χωρίς την ισότητα. Και η ισότητα, με τη σειρά της, δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς την αδελφοσύνη. Για να ξεκινήσει μία εξέγερση, οι επαναστάτες θα πρέπει να ενωθούν κάτω από μια κοινή ιδέα, ένα κοινό όραμα. Στην περίπτωση της Γαλλικής Επανάστασης, το όραμα ήταν η ίδια η προϋπόθεση για το ξεκίνημα και εν συνεχεία τη νίκη των επαναστατών. Η Επανάσταση διέλυσε την παλαιά φεουδαρχική δομή της Ευρώπης και άλλαξε μια για πάντα την πορεία του δυτικού πολιτισμού. Η ίδια αποτέλεσε το αιώνιο παράδειγμα ενός λαού που πήρε τη μοίρα στα χέρια του. Η ιδέα ότι οι υπήκοοι της παλαιότερης και πιο λαμπρής μοναρχίας της Ευρώπης μπόρεσαν να ξαναγράψουν την ιστορία τους ήταν κάτι που είχε φοβερή απήχηση.
Αυτή την απήχηση θα μπορούσαν με σιγουριά να μας επιβεβαιώσουν οι Έλληνες του, όχι και τόσο μακρινού, 19ου αιώνα. Και ναι, η Ιστορία οδηγεί ευθύς αμέσως στο ένδοξο 1821. Λίγο πριν το ξέσπασμα της Ελληνικής, αρκετές ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης βρήκαν εύφορο έδαφος και ρίζωσαν βαθιά στην καρδιά των Ελλήνων (λογίων, αρχικά, και στη συνέχεια των υπολοίπων) της εποχής. Ο υποδουλωμένος Έλληνας είχε ανάγκη να απελευθερωθεί. Τα άρθρα 1,2,3 και 6 της γαλλικής Διακήρυξης εκπλήρωναν αυτήν ακριβώς την ανάγκη:
Άρθρο 1. Οι άνθρωποι γεννιούνται και παραμένουν ελεύθεροι και έχουν τα ίδια δικαιώματα, Οι κοινωνικές διακρίσεις μόνο στο κοινό συμφέρον μπορούν να βασίζονται.
Άρθρο 2. Κάθε πολιτικός σχηματισμός πρέπει να σκοπεύει στη διατήρηση των φυσικών και απαράγραπτων δικαιωμάτων του ανθρώπου. Τα δικαιώματα αυτά είναι η ελευθερία, η ιδιοκτησία, η ασφάλεια και η αντίσταση στη βία.
Άρθρο 3. Το Έθνος είναι η αποκλειστική πηγή κάθε εξουσίας. Κανένα σώμα, κανένα άτομο δεν μπορεί να ασκεί εξουσία που δεν απορρέει από το Έθνος.
Άρθρο 6. Με τον νόμο εκφράζεται η γενική θέληση. Όλοι οι πολίτες έχουν το δικαίωμα, προσωπικά ή με αντιπροσώπους τους, να μετέχουν στη θέσπισή του. Ο νόμος πρέπει να είναι ο ίδιος για όλους και όταν προστατεύει και όταν τιμωρεί. Αφού όλοι οι πολίτες είναι ίσοι απέναντι στον νόμο, μπορούν όλοι να μετέχουν το ίδιο και στα δημόσια αξιώματα, στις θέσεις και τις υπηρεσίες, ανάλογα με τις ικανότητές τους και χωρίς καμιά άλλη διάκριση, παρά αυτή που πηγάζει από την αρετή και τα προσόντα τους.
Μπορούμε, λοιπόν, να ανάγουμε σε δύο τις αρχές του 1789. Καταρχάς, «οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι και παραμένουν ελεύθεροι και ίσοι ως προς τα δικαιώματα». Είναι κύριοι της ύπαρξής τους και, εφόσον σέβονται την ελευθερία των άλλων, η φυσική και πνευματική δραστηριότητά τους μπορεί να αναπτύσσεται ανεμπόδιστα: μπορούν να μιλούν και να γράφουν, να εργάζονται και να εφευρίσκουν, να αποκτούν και να κατέχουν. Ο νόμος είναι κοινός για όλους, όλα τα επαγγέλματα και τα δημόσια αξιώματα είναι προσιτά στους πάντες, χωρίς διακρίσεις αναλόγως με την καταγωγή τους. Κατά δεύτερο λόγο, το κράτος δεν αποτελεί αυτοσκοπό. Ο λόγος ύπαρξής του έγκειται στην αποστολή του να διασφαλίσει σε κάθε πολίτη την απόλαυση των δικαιωμάτων του, κυρίαρχος δεν είναι κανένας άλλος εκτός από το σύνολο των πολιτών, δηλαδή το έθνος, το οποίο αναθέτει την εξουσία του στην υπεύθυνη κυβέρνηση. Αν πάψει το κράτος να ανταποκρίνεται στα καθήκοντά του, οι πολίτες θα αντισταθούν στην καταπίεση.
Πώς είναι δυνατόν, θα αναρωτηθεί κανείς, οι αγράμματοι (σχεδόν αναλφάβητοι) Έλληνες υπόδουλοι να είχαν πρόσβαση στις ιδέες και τα ιδανικά της Γαλλικής Επανάστασης; Οι πρωτοπόροι της «ιδεολογικής επανάστασης» δεν ήταν άλλοι από τους πλούσιους εμπόρους και ταξιδιώτες, τους λόγιους και τους επιστήμονες που έζησαν ή σπούδασαν στο εξωτερικό. Η διακίνηση ιδεών στην υπόδουλη Ελλάδα, δηλαδή στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, ήταν εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση, σχεδόν αδύνατη. Οι νεόκοπες αυτές ιδέες διαδίδονταν από τους ναυτικούς στα ταβερνεία των λιμανιών και μεταφέρονταν στο εσωτερικό της χώρας από αγωγιάτες και γυρολόγους.
Αδιαμφισβήτητο είναι το γεγονός ότι η Ελλάδα αποτέλεσε, με σχεδόν διαδραστικό τρόπο, πηγή έμπνευσης για τους επαναστάτες απανταχού. Οι ευρωπαίοι περιηγητές και διανοούμενοι της εποχής ενδιαφέρονται για την Ελλάδα περισσότερο από τις κυβερνήσεις τους. Γι’ αυτούς η Ελλάδα είναι το λίκνο του Ευρωπαϊκού πολιτισμού και έχει το δικαίωμα, αλλά και την υποχρέωση, να αντισταθεί στη βαρβαρότητα της Ασίας. Ο ίδιος ο Βολταίρος, που έχει γεννηθεί στο Παρίσι, είναι φανατικός θαυμαστής της Αρχαίας Ελλάδας. Θεωρεί ότι οι Τούρκοι στέρησαν από τους Έλληνες τη μοναδική αρχιτεκτονική και γλυπτική τους, την ποίηση και τη φιλοσοφία τους. Οι ιδέες του Βολταίρου και των διαφωτιστών, που οδήγησαν στη Γαλλική Επανάσταση, είναι εμπνευσμένες από την αρχαία ελληνική δημοκρατία
Την κύρια ευθύνη για την αρχή της διακίνησης των παραπάνω ιδεών αναλαμβάνουν οι λόγιοι Έλληνες του εξωτερικού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ένας αυτόπτης μάρτυρας στην έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης, ο Αδαμάντιος Κοραής. Μέσα από τη ζωή και το έργο του, μπορούμε να καταλάβουμε τη δύναμη των ιδεών και πώς συνέβαλαν περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο παράγοντα στη δημιουργία μιας νέας εθνικής οντότητας, που θα την έλεγαν Ελλάδα. Οι ιδέες της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφότητας ασκούσαν ίσως μεγαλύτερη έλξη στους Έλληνες παρά σε οποιονδήποτε άλλο λαό. Και αυτό διότι η Γαλλική Επανάσταση είχε ιδιαίτερη σημασία γι’ αυτούς. Ήταν ένα μοντέλο για την Ελληνική Επανάσταση. Όπως οι Γάλλοι αποτίναξαν τον ζυγό του απολυταρχικού καθεστώτος, έτσι και οι Έλληνες θα ανατρέψουν την οθωμανική κυριαρχία. Για τον Κοραή, τα δικαιώματα είναι πλέον σαφή και δεν διαφέρουν από εκείνα των Γάλλων ή των Αμερικανών, που διακήρυξαν την ανεξαρτησία τους δέκα χρόνια νωρίτερα. Όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι και απαράγραπτα δικαιώματά τους είναι η ελευθερία, η ιδιοκτησία, η ασφάλεια και η αντίσταση στην τυραννία. Οπουδήποτε, λοιπόν, επιβάλλεται τυραννία, ο κόσμος θα ζητά πάντα δικαιοσύνη, ελευθερία, ισότητα και αδελφότητα. Θα επαναστατεί.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- G.Lefebvre (2003), Η Γαλλική Επανάσταση. Αθήνα: ΜΙΕΤ
- D. Douglas (2012), Η ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923. Αθήνα: ΜΙΕΤ
