Του Νέστορα-Μάριου Αποστολόπουλου,
Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη, που σημειώθηκε, κατά το μεσοπόλεμο, αλλά και του ίδιου του πολέμου, έφερε στο προσκήνιο μια πληθώρα νέων οπλικών συστημάτων και εξοπλισμών, ικανά να ισοπεδώσουν ολόκληρες περιοχές. Παρ’ όλα αυτά, καθοριστικά για την έκβαση του πολέμου ήταν και τα μέσα ψυχολογικών επιχειρήσεων και η προπαγάνδα. Για να κερδηθούν οι μάχες, έπρεπε, πρώτα απ’ όλα, να γαλουχηθεί η κοινή γνώμη.
Πολλά ήταν τα μέσα της εποχής τα οποία ενδείκνυνταν γι’ αυτόν τον σκοπό (θέατρο, κινηματογράφος, μουσική, βιβλία, φυλλάδια), με κυριότερο και πιο διαδεδομένο τις αφίσες. Ο εύκολος και φθηνός τρόπος παραγωγής τους, ο συνδυασμός εικόνας και λόγου και η ευκολία της αποτύπωσης του μηνύματος, που θέλει να περάσει, είναι οι κύριοι παράγοντες που οδήγησαν στην καθιέρωσή τους ως το «κυρίαρχο μέσο προπαγάνδας». Οι αφίσες τοποθετούνταν παντού, σε βιτρίνες, τραίνα, πλατείες, δημόσια κτήρια, κεντρικούς δρόμους, στρατόπεδα, προσελκύοντας άμεσα το ενδιαφέρον ενός τεράστιου ποσοστού θεατών και περνούσε το μήνυμα που επιθυμούσε.
Οι δύο δυνάμεις που χρησιμοποιήσαν αυτό το μέσο στον μέγιστο βαθμό ήταν η Γερμανία και οι ΗΠΑ. Στη ναζιστική Γερμανία, από τον Απρίλιο του 1937, ο Goebbels ορίζεται επικεφαλής προπαγάνδας του Ράιχ, ενώ από το 1940 ιδρύεται το Υπουργείο Λογοκρισίας και Προπαγάνδας με επικεφαλής τον ίδιο. Η προπαγάνδα του Goebbels προσπαθούσε αφενός να εξυψώσει την άρια φυλή και, αφετέρου την κατασυκοφάντηση συγκεκριμένων ομάδων, κατά κύριο λόγο, των Εβραίων και των Μπολσεβίκων. Παρουσίαζε την Γερμανία, ως την μοναδική ευρωπαϊκή δύναμη, ικανή να σηκώσει το βάρος της διάσωσης της Ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς από τις μειονότητες που την μίαιναν (Εβραίοι, Κομμουνιστές, Ρομά). Η «Νέα Τάξη» του Goebbels έπρεπε να φανεί αντάξια των περιστάσεων και να απελευθερώσει τους απανταχού καταπιεσμένους Γερμανούς και να διασώσει τον «πολιτισμό τους». Προπύργιο της γερμανικής προπαγάνδας διετέλεσε η εφημερίδα “Der Sturmmer”, ενώ χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι το Υπουργείο Προπαγάνδας έλεγξε όλες τις γερμανικές εφημερίδες μειώνοντας τον αριθμό τους από 4.500 το 1933 σε μόλις 1.000 το 1939.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα γερμανικής προπαγάνδας αποτελούν οι αφίσες που ακολουθούν. Στην αριστερή, θα μπορούσε κανείς να αναγνωρίσει τις υπεράνθρωπες θυσίες που ζητούσε η γερμανική κυβέρνηση από τον λαό εν όψει του μεγάλου αγώνα στον οποίο πρωτοστατούσαν. Στην δεξιά, φαίνονται οι προσπάθειες περιθωριοποίησης των μειονοτικών ομάδων –στην προκειμένη περίπτωση των Εβραίων, οι οποίοι παρουσιάζονται να ξεπροβάλουν πίσω από τις σημαίες των τριών μεγάλων αντιπάλων της χώρας, Βρετανίας, Η.Π.Α. και Σοβιετικής Ένωσης, παρουσιάζοντάς τους ως την πηγή όλων των συμφορών του γερμανικού έθνους και ιθύνων νου όλων των εχθρών τους.
Εν αντιθέσει με την προπαγάνδα του Goebbels, οι Η.Π.Α. επικεντρώθηκαν στην προβολή της υπεράσπισης της ηγεσίας τους, όπως της δικαιοσύνης, της τιμής και της ελευθερίας όλου του δυτικού κόσμου, απέναντι στο ναζιστικό καθεστώς. Αναλάμβαναν να σηκώσουν το βάρος της υπεράσπισης της υποδουλωμένης Ευρώπης έναντι στον γερμανικό ζυγό και την επανάκτηση πανανθρώπινων αξιών, τις οποίες καταπατά η ναζιστική Γερμανία. Το 1942, έξι μήνες μετά τον βομβαρδισμό του Pearl Harbor, ιδρύεται στις Η.Π.Α. το Office of War Information, με σκοπό την διαμόρφωση και μετάδοση των μηνυμάτων της κυβέρνησης στον λαό.
Οι Η.Π.Α. έπρεπε πάση θυσία να εξοικονομήσουν χρήματα, για να ανταπεξέλθουν στις διαρκώς αυξανόμενες ανάγκες του πολέμου. Η προπαγάνδα των Η.Π.Α. αφορούσε κυρίως το αίτημα για οικονομικές και υλικές παραχωρήσεις, αλλά και την υποχρέωση των πολιτών να αγοράσουν ομόλογα πολέμου –τα λεγόμενα war bonds. Παράλληλα, στο στόχαστρο της προπαγάνδας βρέθηκαν οι γερμανικές πρακτικές, ενώ ιδιαίτερα σφοδρή κρητική ασκήθηκε στο πρόσωπο του Hitler, με πληθώρα γελοιογραφιών «αφιερωμένων» σε αυτόν. Στο μέτωπο του Ειρηνικού, η αμερικανική προπαγάνδα κατευθύνθηκε με ρατσιστικά μηνύματα προβάλλοντας την πεποίθηση της φυλετικής ανωτερότητας των Η.Π.Α. απέναντι στους «υπανθρώπους-Jap».
Βρετανία, ΕΣΣΔ και Ιαπωνία χρησιμοποιούσαν επίσης τις αφίσες, σε σαφώς, όμως, μικρότερο βαθμό. Η προπαγάνδα τους κυρίως επικεντρωνόταν στην δαιμονοποίηση του αντιπάλου, την αποσιώπηση ή ανάδειξη συγκεκριμένων γεγονότων και την εξασφάλιση της υποστήριξης του λαού, παρά την δύσκολη κατάσταση.
Η χρήση αφισών στην Ελλάδα λαμβάνει ιδιαίτερα ευρείες διαστάσεις την περίοδο της Ιταλικής εισβολής στη χώρα. Πολύ μικρό διάστημα μετά την έναρξη του πολέμου, δίνεται εντολή στην ελληνική σχολή καλών τεχνών, και ο καθηγητής Γιάννης Κεφαλογιάννης, με την ομάδα του, ξεκινούν την φιλοτέχνηση των αφισών. Ο ίδιος ο Ιωάννης Μεταξάς επισκέφτηκε το εργαστήρι και επέλεξε τις αφίσες οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν.
Ο στόχος, και στην περίπτωση της ελληνικής πραγματικότητας ήταν η κατάδειξη συγκεκριμένων γεγονότων, η μετάδοση συγκεκριμένων ιδεών και, κυρίως, η ανύψωση του ελληνικού φρονήματος και η εμψύχωση του ελληνικού λαού. Οι αφίσες τοποθετούνται παντού, και σε συνδυασμό με τον τύπο της εποχής που δίνει ένα ηχηρό μήνυμα αισιοδοξίας και αυτοπεποίθησης στην ελληνική κοινωνία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το κύριο άρθρο της εφημερίδας «Καθημερινή» το οποίο δημοσιεύτηκε στις 28 Οκτωβρίου 1940 και κατέληγε ως εξής: «Η Ελλάς θα νικήση, θα νικήση η αυτοθυσία, το θάρρος, η ιδέα – και το στιλέτον θα ηττηθή».
Παρά την αδιαμφησβήτητη συμβολή των ανδρών στο μέτωπο, εξίσου σημαντική και καταλυτική ήταν η παρουσία των γυναικών στα μετόπισθεν, κάτι το οποίο φαίνεται και στις λιθογραφίες της εποχής. Σε αυτές έπεσε το βάρος να συντηρήσουν την οικογένεια τους όσο ο «pater familias» πολεμούσε τον εχθρό. Η προσφορά τους, όμως δεν περιορίζεται εκεί. Η Εκκλησία, με πολλές γυναικείες οργανώσεις οργανώνουν εράνους και συσσίτια για βοήθεια των πληγεισών οικογενειών. Οι γυναίκες της υπαίθρου, καλούνταν να φανούν αντάξιες των περιστάσεων και να ασχοληθούν με την γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή, με κύριο στόχο την τροφοδοσία του μετώπου. Κανένα παράδειγμα ηρωισμού και ανιδιοτελούς προσφοράς δεν μπορεί να συγκριθεί με αυτό της Ελληνίδας μάνας, γυναίκας, αδερφής κατά τη διάρκεια του αγώνα.
Κατά την διάρκεια της Γερμανικής κατοχής, η παραγωγή αφισών δεν σταματά. Τουναντίον, σύσσωμος ο καλλιτεχνικός κόσμος κινητοποιείται και συμμετέχει με τον δικό του, ιδιαίτερο τρόπο στην αντίσταση. Τα μηνύματα πλέον δεν στοχεύουν στο μυαλό, αλλά στην καρδιά, Προσπαθούν να ενισχύσουν όσο μπορούν τον ελληνικό φρόνημα και να το διασώσουν από τον αιμοβόρο κατακτητή. Οι άνθρωποι της τέχνης, προσπαθούν να διατηρήσουν την επαναστατική σπίθα, και να ενώσουν το ελληνικό έθνος απέναντι στον δυτικότροπο εχθρό. Και η σπίθα αυτή, πιθανώς να είχε σβήσει δίχως την ελπίδα που γεννούσαν στις καρδιές των Ελλήνων αυτές οι καλοσχεδιασμένες μορφές που τοποθετούνταν τις νύχτες στους δρόμους των πόλεων.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- The National WW II Museum, The Propaganda POSTERS of WW II, 945 Magazine Street, New Orleans, LA 70130
- Μαρίνα Πετράκη, Ο Πόλεμος του 1940 στα μετόπισθεν, «Η Καθημερινή», Σάββατο 26 – Κυριακή 27 Οκτωβρίου 2013
- Από το Imperial War Museums, της Katie Harris και της Christine Webb, Second World War Posters, Διαθέσιμο εδώ
- https://www.istorikathemata.com/2012/06/blog-post_29.html
- Το Έπος του ΄40 μέσα από τη Συλλογή Χαρακτικών της Ιονικής Τράπεζας, Διαθέσιμο εδώ
