Του Αλέξη Κωνσταντόπουλου
Μετά τα δύο τραγικά γεγονότα, τη δολοφονία της Ελένης στη Ρόδο τον Δεκέμβρη του 2018 και τη δολοφονία της Αγγελικής πριν μερικές εβδομάδες στην Κέρκυρα, ακούμε φράσεις όπως: «Η πατριαρχία οδηγεί στη γυναικοκτονία», «Η πατριαρχία οπλίζει το χέρι των βιαστών» και άλλα. Επομένως, έχει διαμορφωθεί η -ορθή- αντίληψη πως η πατριαρχία είναι κάτι κακό, κάτι επιζήμιο για την κοινωνία μας. Για να συνειδητοποιήσουμε το μέγεθος της ζημιάς που προκαλεί η ιδέα της πατριαρχίας, πρέπει να διασαφηνίσουμε το τι υποστηρίζει.
Εν γένει, ως πατριαρχία ορίζεται ως η οργάνωση μιας κοινωνίας ή μιας ομάδας ατόμων, έτσι ώστε, το μεγαλύτερο μέρος της εξουσίας να ανήκει στους γηραιότερους άντρες. Οι ανθρωπολόγοι, ορίζουν την πατριαρχία ως έναν τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας, σύμφωνα με τον οποίο, οι άντρες ασκούν την εξουσία και αποτελούν το «κυρίαρχο στοιχείο» στον κοινωνικό βίο. Ουσιαστικά, η πατριαρχική δομή μέσα σε μια κοινωνία θέτει την γυναίκα σε δεύτερη μοίρα και την ορίζει ως ένα άτομο ανελεύθερο, κατώτερο του άντρα. Ο ανθρωπολόγος DavidBrownθεωρεί την πατριαρχία ως ένα παγκόσμιο φαινόμενο το οποίο εκδηλώνετε σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες, για αυτό και την αποκαλεί «ανθρώπινο παγκόσμιο». Στην πολιτική, ο όρος πατριαρχία αναφέρεται σε μια κοινωνική οργάνωση που χαρακτηρίζεται από την ανωτερότητα των αντρών κάτι που ταυτόχρονα και αυτόματα οδηγεί στην τοποθέτηση της γυναίκας σε κατώτερη θέση, ενώ, πολύ συχνά η πατριαρχικές ιδέες οδηγούν στις διακρίσεις εις βάρος άλλων ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων, όπως τα παιδιά, τα άτομα με αναπηρίες και τα άτομα της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας, παίρνοντας έτσι μια ευρύτερη μορφή ρατσιστικής αντίληψης.Μέσα σε ένα τέτοιο κοινωνικό σύστημα, κοινωνική αξία, φωνή και δύναμη έχουν μόνο οι άντρες που συμμορφώνονται -οικειοθελώς ή μη- με τους ρόλους που ορίζει το ίδιο το πατριαρχικό σύστημα. Αποτέλεσμα όλων αυτών, είναι, ένα μικρό μέρος της κοινωνίας να θέτει τα πρότυπα για το σύνολό της.
Όπως γίνεται αντιληπτό, η πατριαρχία, δεν είναι «απλός» σεξισμός -χωρίς ο όρος «απλός» να καθιστά αυτό το είδος σεξισμού ακίνδυνο ή αποδεκτό-, αλλά κάτι πολύ χειρότερο και πολύ πιο επικίνδυνο. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε πως σεξισμός πηγάζει από την πατριαρχία και πως αποτελεί ένα επιμέρους στοιχείο της, αφού ο ίδιος σαν ιδέα υποστηρίζει απλώς την ανωτερότητα των αντρών, ενώ, η πατριαρχία, είναι μια ιδέα δυναμική που αφορά, όχι μόνο στην ανισότητα των φύλων αλλά και στον ρόλο των ατόμων μέσα στην κοινωνία, μπορεί να επεκταθεί και σε άλλους τομείς εκτός από τις σχέσεις των φύλων, και να προσαρμοστεί στις εκάστοτε κοινωνικές συνθήκες.
Βασικές αντιλήψεις του πατριαρχικού δόγματος αφορούν στο αν το σεξουαλικό φύλο καθορίζεται στη γέννηση, αν το βιολογικό φύλο είναι ταυτόσημο με το σεξουαλικό, αν γυναίκες και άνδρες είναι διαφορετικοί «από τη φύση τους», αν η ‘ανδροπρέπεια» είναι εγγενώς λογική ενώ η «θηλυπρέπεια» είναι εγγενώς συναισθηματική. Περιλαμβάνει απόψεις για το αν άνθρωποι διαφορετικών φυλών είναι «από φυσικού τους» καταταγμένοι σε μια ιεραρχία -και άλλες αντιλήψεις που ασπάζονται τις φυλετικές διακρίσεις-, για το αν η οικογένεια -με την παραδοσιακή μορφή της- είναι ο πυρήνας των ανθρώπινων κοινωνιών. Βασική άποψη είναι, επίσης, πως ο κόσμος είναι ένα επικίνδυνο μέρος που απαιτεί οι άντρες να δρουν ως προστάτες των γυναικών -μάλιστα η προστασία της γυναίκας με βάση την πατριαρχική αντίληψη, δεν προκύπτει καν από κάποιον κανόνα ευγένειας, αλλά, από το ότι ο άντρας πρέπει να προστατεύει την κατώτερη γυναίκα, η οποία, ενδέχεται να αποτελεί και κτήμα του. Η πατριαρχία ασπάζεται ισχυρές αντιλήψεις περί μοίρας και αναπόφευκτου.
Αναπόφευκτη είναι και η βία, είτε ψυχολογική είτε σωματική,κατά των γυναικών οι οποίες πράττουν αντίθετα από τις οδηγίες που λαμβάνουν, αντιτίθενται στις εντολές ή/και εξοργίζουν τον «ισχυρό» άντρα-προστάτη , ο οποίος μπορεί να είναι ο «πατέρας», ο «αδερφός», ο «σύζυγος» ή ο «σύντροφος» -οι λέξεις πατέρας, αδερφός, σύζυγος και σύντροφος είναι εντός εισαγωγικών γιατί κάποιος που ασπάζεται την ιδέα της πατριαρχίας δε θα μπορούσε ποτέ να χαρακτηριστεί πραγματικά με κάποια από αυτές.
Πως μπορούμε αντιληφθούμε την πατριαρχία; Δεν έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά με τα οποία εμφανίζεται, όπως αναφέραμε είναι κάτι δυναμικό που προσαρμόζεται στα σημεία των καιρών, ωστόσο, ζούμε μέσα σε μια κοινωνία στην οποία υπάρχουν τέτοια φαινόμενα.Μπορούμε να εντοπίσουμε το πως οι πατριαρχικές ιδέες διαδίδονται και έτσι, με ύπουλο τρόπο, γίνονται κομμάτι της καθημερινότητάς μας.
Τα ΜΜΕ βοηθούν την εξάπλωση της πατριαρχίας προβάλλοντας στερεοτυπικές αντιλήψεις σχετικά με τους ρόλους των φύλων καθώς και με την επανάληψη/διατύπωση αντιφεμινιστικών και σεξιστικών απόψεων. Πρόσφατο παράδειγμα η ατάκα «Και ποια γυναίκα δεν έχει φάει ένα χαστούκι.», γνωστής Ελληνίδας από τον χώρο του μόντελινγκ, σε συνέντευξή της στην τηλεόραση, αποτέλεσε -δικαίως- αντικείμενο κοινωνικής κατακραυγής στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το γεγονός ότι μια γυναίκα η οποία -δυστυχώς- χαίρει θαυμασμού από πολλές νεαρές κοπέλες, δηλώνει δημόσια, πως η βία από τον άντρα προς τη γυναίκα είναι κάτι αυτονόητο υπό προϋποθέσεις -ανεξαρτήτως από τις δηλώσεις που ακολούθησαν αυτό ήταν το νόημα της φράσης όπως διατυπώθηκε αρχικά- θα πρέπει να μας προβληματίσει σχετικά με το τι ιδέες εκφράζονται από τα μέσα πληροφόρησης.
Οι πατριαρχικές απόψεις μπορεί είτε να εκφράζονται άμεσα, είτε να καλύπτονται και να παίρνουν την μορφή -κακόγουστων- αστείων. Σε κάθε περίπτωση είναι το ίδιο επιζήμιες για την κοινωνία -μάλιστα, με την επικρατούσα αντίληψη πως το χιούμορ/ η σάτιρα δε πρέπει να περιορίζονται/ λογοκρίνονται, η δεύτερη μορφή ίσως να είναι και λίγο πιο επικίνδυνη, αφού επιτρέπει, τόσο στα αστεία αυτά, όσο και στους εκφραστές τους να μένουν στο απυρόβλητο. Επιπλέον,κατά βάση η τηλεόραση, προβάλει την γυναίκα κυρίως για την εμφάνισή της και κατ’ επέκταση, περιορίζει την γυναικεία φύση σαν κάτι άμεσα εξαρτώμενο από την ομορφιά. Παράλληλα δημιουργούνται πρότυπα ομορφιάς και πρότυπα για το πως συμπεριφέρεται η «σωστή γυναίκα», τα οποία οδηγούν σε έναν τύποις αποκλεισμό των γυναικών που δε συμφωνούν με αυτά.
Λίγο ή πολύ όλοι έχουμε ακούσει κάποιο πατριαρχικό σχόλιο ή αστείο σε μια συζήτηση. Η επανάληψη τέτοιων αντιλήψεων είτε για πλάκα είτε γιατί όντως τις πιστεύει κανείς, είναι ο τρόπος με τον οποίο η κοινωνία μετατρέπεται σε φορέας πατριαρχικών ιδεών. Για να τεκμηριωθεί αυτή η άποψη, αρκεί να σκεφτούμε τις εξής δύο αντιλήψεις -που σίγουρα θα έχουμε ακούσει έστω μια φορά- σχετικά με τον φεμινισμό. Πρώτον, οι φεμινίστριες είναι «ανεπιθύμητες από τους άντρες», επομένως, διεκδικούν ισότητα προκειμένου να τους εκδικηθούν και όχι γιατί πραγματικά πιστεύουν πως είναι ίσες με τους άντρες. Δεύτερον, οι ιδέες του φεμινισμού ή του «μαχητικού» φεμινισμού («μαχητικός» φεμινισμός: η ενεργός συμμετοχή σε φεμινιστικές ομάδες-συλλογικότητες)ταυτίζονται -γιατί έτσι προβάλλονται- με κάποιες λανθασμένες μορφές έκφρασής τους και όχι με την ορθή και ουσιώδη μορφή τους, ως ιδέες που υποστηρίζουν πως η γυναίκα είναι ένα δυναμικό και ανεξάρτητο άτομο εντός της κοινωνίας, το οποίο είναι αυτοπροσδιοριζόμενο και έχει και άλλους ρόλους εκτός από το παραδοσιακό τρίπτυχο μητέρα-σύζυγος-νοικοκυρά. Επιπλέον, ουκ ολίγες φορές εκφράζεται η άποψη πως ο άντρας είναι «μάγκας» αν έχει πολλές ερωτικές εμπειρίες, αλλά, μια γυναίκα που κάνει το αντίστοιχο επικρίνετε, καθώς, κάτι τέτοιο δεν συνάδει με τον συμβατικό και περιορισμένο ρόλο που της δίνει η κοινωνία.
Θα ήμασταν άδικοι αν λέγαμε ότι το σχολείο και εν γένει το εκπαιδευτικό σύστημα προωθεί την πατριαρχία. Ωστόσο, η σιωπή σημαίνει συνενοχή. Το σχολείο είναι ο κοινωνικός θεσμός που αναλαμβάνει την «δημιουργία» των νέων μελών της κοινωνίας μας. Θα έπρεπε, επομένως, να έχει αναλάβει έναν πιο ενεργό ρόλο σε ό,τι αφορά την αποδόμηση παλαιών, στερεοτυπικών αντιλήψεων και την διάπλαση νέων. Θα ήταν σκόπιμο τα παιδιά να μαθαίνουν, ακόμη και μέσα από ημερίδες, όχι μόνο το πόσο κακό κάνει το κάπνισμα, αλλά και το πόσο μεγαλύτερο κακό κάνει η έμφυλη βία, να μαθαίνουν πως να την αντιμετωπίζουν, να μαθαίνουν με τρόπο ουσιαστικό τι σημαίνει ισότητα των φύλων και αμοιβαίος σεβασμός.
Για να μη μιλάμε, όμως, για το τι «θα έπρεπε να γίνεται» αλλά για το τι μπορεί να γίνει, θα ήταν καλό να αρχίσουμε μόνοι μας. Ας προσπαθήσουμε εμείς οι ίδιοι, ο καθένας μόνος του αλλά και όλοι μαζί ταυτόχρονα, να μην αναπαράγουμε πατριαρχικές και άλλες αρρωστημένες στερεοτυπικές και συντηρητικές αντιλήψεις. Ας προσπαθήσουμε -με όποιον τρόπο- να αποτελέσουμε αναχώματα στην έκφραση και την άνθιση τέτοιων ιδεών. Πρέπει με τη φωνή μας και τις πράξεις μας να δώσουμε δύναμη στα άτομα που καταπιέζονται υπό τον ζυγό της πατριαρχίας ή άλλων παρόμοιων αντιλήψεων/ κοινωνικών καταστάσεων, να μιλήσουν, να αντιδράσουν δυναμικά και να βοηθήσουν έτσι τον εαυτό τους αλλά και άλλους σαν αυτούς. Είναι υποχρέωσή μας να προσπαθήσουμε να περιορίσουμε τα φαινόμενα κοινωνικής ανισότητας, αν θέλουμε να δούμε ποτέ κάτι να αλλάζει προς το καλύτερο.
Γεννήθηκε το 1999 στην Αθήνα. Είναι δευτεροετής φοιτητής στο τμήμα ιστορίας και φιλοσοφίας της επιστήμης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ ταυτόχρονα σπουδάζει και νομική στο γαλλικό Κολλέγιο id'EF. Έχει λάβει μέρος σε πλήθος ρητορικών αγώνων τόσο εντός όσο και εκτός Ελλάδος και στον ελεύθερο του χρόνο ασχολείται με τον αθλητισμό.
