Του Άγγελου Μεταλλίδη,
Γενική εισαγωγή
Η προέλευση του όρου «φασισμός» συνδέεται με τον ιταλικό ριζοσπαστικό εθνικισμό και με τον Μπενίτο Μουσολίνι. Ο όρος αυτός έχει τις καταβολές του στη λέξη “fascio”, που χρησιμοποιούνταν, για να περιγράψει ένα ρωμαϊκό σύμβολο, που ταυτιζόταν με την ισχύ. Επρόκειτο για έναν σορό από δεμένα ραβδιά, που περιελάμβανε ένα τσεκούρι. Αυτή η εικόνα παρέπεμπε στην ισχύ, που προκύπτει μέσα από την ενότητα, έτσι η μία ράβδος μπορεί να καταστραφεί δίχως πολύ κόπο, όμως η συνένωση των ράβδων απαιτεί μεγάλη δύναμη για τη διάλυσή της. Οι πρώτοι πυρήνες φασιστών της Ιταλίας έφεραν την ονομασία “fascio di combattimento”, δηλαδή ομάδες-δέσμες μάχης.
Η ακροδεξιά πολιτική, που εφάρμοσε ο Μουσολίνι στην Ιταλία, θα λάβει τον χαρακτηρισμό «φασιστική». Έχει ταυτιστεί αρκετές φορές ο φασισμός με τον ναζισμό, που επικράτησε στη Γερμανία του Χίτλερ, που, αν και δεν έχουν την ίδια σημασία, εμφανίζουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά. Τέτοιου τύπου ολοκληρωτικά καθεστώτα θα κάνουν την εμφάνισή τους στην Ευρώπη, αυτό το διάστημα, με γνωστότερους εκπροσώπους τους τον Αδόλφο Χίτλερ στη Γερμανία, τον Μπενίτο Μουσολίνι στην Ιταλία και τον Φρανσίσκο Φράνκο στην Ισπανία. Πέρα από τα καθαρά φασιστικά καθεστώτα, υπάρχουν και τα φασιστοειδή, τα οποία ασπάζονται το μεγαλύτερο μέρος της φασιστικής ιδεολογίας, όπως και τις πρακτικές της. Έχουν, όμως, και τις επιμέρους διάφορές τους. Μια τέτοια περίπτωση είναι και η ελληνική.
Η ιταλική περίπτωση
Μια από τις τακτικές που ακολουθούσε ο Μουσολίνι, για να διατηρείται στην εξουσία, ήταν αυτή της προπαγάνδας τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό της Ιταλίας. Όλοι οι τομείς που σχετίζονταν με τον δημόσιο λόγο, όπως ο τύπος, το ραδιόφωνο, η εκπαίδευση, ο κινηματογράφος κ.α., ήταν υπό την επίβλεψη του καθεστώτος, που περνούσε το μήνυμα της ανωτερότητας του συστήματος σε σχέση με τον φιλελευθερισμό και τη δημοκρατία. Η στάση που κράτησε ο Μουσολίνι απέναντι σε άλλες ιδεολογίες, για να οργανώσει τη νέα φασιστική του θεωρία, είχε ως αποτέλεσμα να στραφεί κατά του μαρξισμού, του φιλελευθερισμού και του συντηρητισμού, παρόλο που υιοθέτησε έννοιες και πρακτικές και από τις τρεις ιδεολογίες.
Η θεώρηση που είχε ο φασισμός για τα πράγματα είχε ως αποτέλεσμα την άρνηση της ταξικής πάλης και του διεθνισμού των εργαζομένων και αυτό γιατί προβάλλονταν ως έννοιες απειλητικές για την εθνική ενότητα. Παράλληλα, δεν δίστασε να καρπωθεί τις διαμαρτυρίες κατά των κεφαλαιοκρατών και των μεγαλοκτηματιών κατασκευάζοντας διάφορες θεωρίες συνωμοσίας. Η εξωτερική πολιτική, που εφάρμοσε τα πρώτα χρόνια, βασιζόταν στην ειρήνη των λαών, ωστόσο δεν άργησε να μετεξελιχθεί σε μια ακραία μορφή επιθετικού εθνικισμού.
Η ελληνική περίπτωση: Ήταν η δικτατορία του Μεταξά ένα καθαρά φασιστικό καθεστώς;
Αυτό το ερώτημα έχει πολλές και διαφορετικές παραμέτρους. Εάν το εξετάσουμε σε θεωρητικό επίπεδο, θα μπορούσαμε να βρούμε στοιχεία που να παραπέμπουν στον φασισμό. Στην πραγματικότητα, όμως, πέραν από τις πολλές τους ομοιότητες, υπάρχουν και πολλές διαφορές τόσο με το γερμανικό όσο και με το ιταλικό καθεστώς.
Κοινά σημεία, που εντοπίζουμε στην ελληνική περίπτωση, είναι το ύψωμα του δεξιού χεριού λίγο πάνω από τον ώμο, η στροφή προς μια εθνικιστική οπτική, η εχθρικότητα προς τον κομμουνισμό, η καταδίωξη των διαφορετικών ως προς το καθεστώς απόψεων και η λογοκρισία, τα οποία παραπέμπουν σε έναν ολοκληρωτικό τρόπο διακυβέρνησης. Επίσης, η εμφάνιση φασιστικών τελετουργικών, η ύπαρξη νεολαίας φίλα προσκείμενης στο καθεστώς και οι αντιδημοκρατικές πρακτικές είναι και αυτά δείγματα, που μάς οδηγούν στο συμπέρασμα της συγγένειας με τον φασισμό του Μουσολίνι.
Με μια ακόμα πιο προσεκτική ματιά, μπορούμε να βρούμε και μερικά σημεία προς εξέταση, τα οποία διαφοροποιούν την ελληνική από την ιταλική περίπτωση. Έτσι, συναντάμε βασικές διαφοροποιήσεις τόσο από τον φασισμό όσο κι από τον ναζισμό. Η απουσία ενός ισχυρού και μεγάλου κόμματος ή κινήματος, που να έλκει το πλήθος, η διατήρηση μιας ειρηνικής στάσης προς τις άλλες χώρες και ο φιλοαγγλικός εξωτερικός προσανατολισμός μάς κάνουν ξεκάθαρες τις διαχωριστικές θέσεις των περιπτώσεων αυτών.
Επίλογος
Σε κάθε περίπτωση, όμως, οι επιμέρους διαφορές της ελληνικής περίπτωσης από την αντίστοιχη της Ιταλίας δεν αναιρούν τον χαρακτήρα ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος. Ακόμα και στην περίπτωση που δεν ονομαστεί «φασιστικό», δικαιολογεί απολυτά τον χαρακτηρισμό, που μπορεί να του αποδοθεί, ως ένα φασιστοειδές καθεστώς, όντας πολύ κοντά και σε συγγένεια με αυτό της Ιταλίας. Οι διάφορες που υπάρχουν πιθανόν να έχουν να κάνουν και με τη δυναμική του κάθε κράτους. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι ο Μεταξάς δεν άσκησε επεκτατική εξωτερική πολιτικής, ίσως, εν μέρει, να μπορεί να αποδοθεί στις δυνατότητες της μικρής και αδύναμης Ελλάδας, όμως η επεκτατική πολιτική του Μουσολίνι ήταν πια αναμενόμενη από ένα καθεστώς, που και πιο εμπεδωμένο στο εσωτερικό της χωράς ήταν, αλλά και κατείχε μεγαλύτερη δύναμη για μια επεκτατική εξωτερική πολιτική. Τέλος, ο τίτλος του παρόντος άρθρου θεωρώ ότι ταιριάζει επακριβώς στην πραγματικότητα. Μουσολίνι και Μεταξάς μοιράζονταν την ιδιά σχεδόν ιδεολογία, επομένως, μπορούμε να πούμε ότι αποτελούν τις δυο πλευρές του ίδιου νομίσματος. Η μια πλευρά αντιπροσωπεύει τα φασιστικά καθεστώτα και η άλλη τα φασιστοειδή.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Βιστωνίτης Αναστάσης, «Τα πρόσωπα του φασισμού», To Βήμα, 03/06/2014
- Μαργαρίτης Δημήτρης, «Ο Ερνστ Νόλτε και οι εκλεκτικές συγγένειες των ολοκληρωτισμών», Κριτική Ιστορία (Books Journal), Τεύχ.59, 5-12-2015
- What is a fascist? BBC News, Magazine, 20 Οκτ. 2009
- Μαυρογορδάτος, Γιώργος (2003). «Μεταξύ δύο πολέμων: Πολιτική Ιστορία 1922-1940». Στο: Παναγιωτόπουλος Βασίλης. Ο Μεσοπόλεμος, 1922-1940: Από την Αβασίλευτη Δημοκρατία στη Δικτατορία της 4ης Αυγούστου. Τόμος 7ος. Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000. Εκδόσεις Ελληνικά γράμματα. σελίδες 9–32.
