Του Άγγελου Μεταλλίδη,
Όταν ακούμε τον όρο «Διαφωτισμός» μας έρχεται κατά κύριο λόγο στο νου η πνευματική ανάπτυξη που πραγματοποιήθηκε στη Δυτική Ευρώπη από τα τέλη του 17ου και συνεχίστηκε τον 18ο αιώνα. Κατευθυνόταν κατά βάση στην απάλειψη των προλήψεων και των δεισιδαιμονιών, στην απόρριψη της αυθεντίας του κράτους και της εκκλησίας, ενώ εστίαζε στην επικράτηση του ορθού λόγου. Οι πρωτοπόρες αυτές ιδέες κάνουν την εμφάνισή τους και στον ελλαδικό χώρο, όταν το επέτρεπαν συνθήκες στις αρχές του 18ου.
Πιο συγκεκριμένα, Νεοελληνικό Διαφωτισμό μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τις πνευματικές εξελίξεις που συνέβησαν στην περιοχή την περίοδο της πεντηκονταετίας 1774–1821. Μπορεί η έναρξη του Διαφωτισμού να εντάσσεται στις αρχές του 18ου αιώνα, ωστόσο σταθμό αποτελεί η Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή μεταξύ Οθωμανών και Ρώσων, που προέβλεπε ευμενείς όρους για τους υπόδουλους λαούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κάτι που έδωσε την ευκαιρία και στους Έλληνες να αναπτυχθούν πνευματικά.
Το διάστημα αυτής της ιστορικής περιόδου έλαβε από τους μελετητές την ονομασία «Νεοελληνικός Διαφωτισμός» και έτσι διαχωρίστηκε από τον αντίστοιχο Ευρωπαϊκό που πραγματοποιήθηκε, όπως είπαμε, τον 17ο και 18ο αιώνα, ιδίως στη Γαλλία. Ο Αιώνας των Φώτων, όπως χαρακτηρίζεται αλλιώς ο Διαφωτισμός, περιλαμβάνει την οικονομική, επιστημονική, πολιτική και γενικότερα ιδεολογική κίνηση που είχε ως μέλημα την πρόοδο της ανθρώπινης κοινωνίας. Το κίνημα αυτό επηρέασε τα θεμέλια της Ευρώπης, μεταβάλλοντας νοοτροπίες, τρόπους σκέψης και εν γένει την ανθρώπινη δραστηριότητα, που διαρκούσαν ολόκληρους αιώνες και οδήγησαν στη Γαλλική Επανάσταση.
Αυτές οι ιδέες, λοιπόν, πέρασαν και στους ελληνικούς πληθυσμούς και μέσα στις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα και στις δύο πρώτες του 19ου συντελούνται αποφασιστικά βήματα για τους Έλληνες. Αρχίζουν έτσι να αποκτούν περισσότερα ενδιαφέροντα, αναπτύσσονται οικονομικά, αναζητούν όλο και πιο πολλοί διέξοδο στην παιδεία και η εθνική απελευθέρωση δεν παύει να είναι ο διακαής πόθος του ελληνισμού. Η κοινωνική, οικονομική και πνευματική εξέλιξη εμφανίζεται αρκετά έντονα και στη συγγραφική παραγωγή. Ξεκινούν με αυτό τον τρόπο είτε να δημιουργούν είτε να μεταφράζουν διάφορα έργα, περιοδικά, εφημερίδες, μεταφέροντας τη γνώση.
Για τις ελληνικές εκδόσεις, το διάστημα του Διαφωτισμού, η προσοχή δίνεται κατά βάση σε ιστορικά και φιλολογικά έργα και λιγότερο σε λογοτεχνικά. Η επιλογή κυρίως αυτών των δυο κατηγοριών ήταν φυσικό επακόλουθο, καθώς ο στόχος τη δεδομένη αυτή ιστορική στιγμή ήταν να αποκτήσουν οι σκλαβωμένοι ραγιάδες μια εθνική και ιστορική συνείδηση για την καταγωγή τους. Βλέπουμε συνεπώς πως οι Έλληνες λόγιοι κινούνται κυρίως προς τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς για να συνεισφέρουν μέσα από τα έργα τους στην εθνική αυτογνωσία. Παρόλα αυτά δεν απουσιάζουν και τα πρώτα σημαντικά ποιητικά έργα που αναδεικνύουν την αφύπνιση των συνειδήσεων το διάστημα αυτό.
Οι εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι τόσοι πολλοί που εδώ μόνο μερικούς θα μπορέσουμε να συμπεριλάβουμε. Στους πρωτοστάτες του βρίσκεται ο Κερκυραίος Ευγένιος Βούλγαρης, που μέσα από το έργο του έφερε σε επαφή τους Έλληνες με τους Ευρωπαίους διανοητές (Λοκ, Νιούτον, Ντεκάρτ κ.α.). Έπειτα, ο νομικός και παιδαγωγός, Δημήτριος Καταρτζής, που είχε γενέθλιο τόπο την Κωνσταντινούπολη, πέρασε μεγάλο μέρος της ενήλικης ζωής του στο Βουκουρέστι και ανήλθε στα ανώτερα αξιώματα στη φαναριώτικη ιεραρχία. Ο Καταρτζής συνέταξε δοκίμια και πραγματείες, λόγους που αφορούσαν θέματα αγωγής, διδασκαλίας, παιδείας και γλώσσας. Ένα ακόμα πρόσωπο άξιο αναφοράς είναι ο Αδαμάντιος Κοραής. Ήρθε στη ζωή το 1748 στη Σμύρνη, αν και έλκει την καταγωγή του από τη Χίο. Η οικονομική άνεση της οικογένειάς του του έδωσε την ευκαιρία να σπουδάσει στην Ευαγγελική Σχολή. Το διάστημα 1772-1778 τον συναντάμε ως έμπορο στο Άμστερνταμ. Εκεί μπόρεσε να διευρύνει το πνεύμα του, υιοθετώντας φιλελεύθερες σκέψεις, ως αποτέλεσμα της ευρωπαϊκής παιδείας. Αφήνει πίσω του το εμπόριο και γυρίζει για τρία χρόνια στη Σμύρνη, ενώ το 1782 εγκαθίσταται στο Μονπελιέ για να σπουδάσει ιατρική. Κατάφερε να λάβει το πτυχίο του το 1787, ωστόσο δεν θα ασκήσει το επάγγελμα και αυτό γιατί τον κέρδισε η μελέτη της κλασικής φιλολογίας. Μεταβαίνει οριστικά στο Παρίσι το 1788 και βλέπει εκ του σύνεγγυς τα γεγονότα της Γαλλικής Επανάστασης, που τα περιγράφει γλαφυρά στην επιστολογραφία του.
Τέλος, έχουμε τον Ρήγα Φεραίο, ο οποίος γεννήθηκε στο Βελεστίνο της Θεσσαλίας το 1757. Σπούδασε στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, όπου και αρχίζει την πολιτική του προσπάθεια. Τα γαλλικά ιδεώδη εμπότισαν το έργο του Ρήγα δίνοντάς του ένα επαναστατικό περιεχόμενο. Μέλημά του εκτός από τη συγγραφή ήταν και η εκπαίδευση των Ελλήνων, καθώς πίστευε πως μέσα από την αναγέννηση της παιδείας θα έρθει και η αναγέννηση του έθνους. Το όραμα του είναι η απελευθέρωση των λαών της Βαλκανικής και η δημιουργία μιας ενιαίας πολιτικής ενότητας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Φ. Κωτζαγιώργης-Δ. Παπασταματίου, Ιστορία του νέου ελληνισμού κατά την διάρκεια της οθωμανικής πολιτικής κυριαρχίας, σελ. 227-237, 2015
- Α. Αγγέλου, Όψεις του νεοελληνικού διαφωτισμού, 1998
