Μια ματιά στην αμερικανική συνωμοσιολογία (Μέρος Α’)

Του Αυγέρη Αυγέρη,

Η αλήθεια είναι ότι, όταν ξεκίνησα να ερευνώ για το άρθρο μου, πίστευα ότι έπρεπε να ασχοληθώ και να μελετήσω μόνο το QAnon, την πιο «καυτή» και την πλέον πρόσφατη θεωρία συνωμοσίας, που γεννήθηκε στις Η.Π.Α. (και την οποία θα εξερευνήσουμε με ενδελέχεια, στη συνέχεια). Όπως συχνά συμβαίνει, όμως, δεν μπορούσα να προβλέψω ότι το μεδούλι, η ψυχή και ο κορμός του άρθρου μου έμελλε να αλλάξει και να δώσει χώρο σε μια αλλιώτικη μελέτη. Δηλώνω πλέον με σιγουριά ότι θα αποπειραθώ να παρουσιάσω μια ευρύτερη και σφαιρικότερη εικόνα της αμερικανικής συνωμοσιολογίας. Αυτό, γιατί συνειδητοποίησα ότι δεν θα μπορούσα να αποκόψω τη μία τρελή συνωμοσία -και είναι όντως τρελό το QAnon- από την ευρύτερη οικογένεια παρόμοιων θεωριών, που, εδώ και δεκαετίες, ή καλύτερα εδώ και αιώνες, πλημμυρίζουν και θολώνουν το πολιτικό τοπίο σε τραγικό βαθμό στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, το ταξίδι μας σε τούτον τον αλλόκοτο κόσμο.

Η πηγή του κακού

Ένα από τα κυριότερα ερωτήματα, που έρχεται στο μυαλό οποιουδήποτε θέλει να κατανοήσει πραγματικά τον τρόπο, με τον οποίο λειτουργεί το πολιτικό σύστημα των Η.Π.Α., είναι το εξής: γιατί μοιάζουν τόσο επιρρεπείς οι Αμερικανοί πολίτες σε αβάσιμες και μη αποδείξιμες θεωρίες, που τους «ταΐζουν» οι πολιτικοί τους αντιπρόσωποι; Γιατί, φαινομενικά, πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας με μεγαλύτερη ευκολία;

Η απάντηση σε αυτά τα εύλογα ερωτήματα μπορεί να αναζητηθεί στον γενετικό κώδικα, στα θεμέλια της λαμπρής χώρας, που συνοπτικά ονομάζουμε Αμερική. Η ιδέα του «ρεπουμπλικανισμού», της πάταξης της βασιλικής τυραννίας, αλλά και της ελεύθερης, χωρίς περιορισμούς και (κρατικά) εμπόδια, ζωής, έσπειρε, από νωρίς, έναν επιθετικά αναπτυσσόμενο σπόρο στη χώρα, ο οποίος γιγαντώνεται, στις μέρες μας. Στη μετεπαναστατική Αμερική, πριν ακόμα τη δημιουργία των Η.Π.Α. ως κρατική οντότητα, στη χώρα, που κέρδισε τον αποικισμό και αποτίναξε τον Βρετανικό ζυγό, η ιδέα ότι κάποιος θα ζητούσε να δημιουργηθεί ένα ισχυρό κράτος, με ρίζες στη κοινωνία και ουσιαστική δύναμη (όπως συνέβαινε στην Ευρώπη του 18^ου αιώνα) φαινόταν τρελή, σχεδόν συνωμοτική. Πολλοί μελετητές αποδίδουν την ευκολία μετάδοσης θεωριών συνωμοσίας στην αμερικανική κοινωνία στον εγγενή φόβο των πολιτών να στερηθούν τις ελευθερίες τους. Για να το θέσουμε και αλλιώς, για τους επαναστατημένους της εποχής ήταν πολύ ευκολότερο να κατηγορήσουν κάποιον για φιλικά αισθήματα προς τους αποικιοκράτες και για υπονόμευση της επανάστασης και των κεκτημένων ελευθεριών, παρά να εξετάσουν το επιχείρημά του ότι ένα ισχυρό μετεπαναστατικό κράτος δεν θα σήμαινε αυτόματα καταστρατήγηση αυτών των ελευθεριών.

Το πρώτο καταγεγραμμένο παράδειγμα συνωμοσιολογικής σκέψης, που είχε άμεσο αντίκτυπο σε μια εκλογική αναμέτρηση στις Ηνωμένες Πολιτείες, συναντάται στα 1800, όταν ο Thomas Jefferson, ένας από τους «πατέρες» του αμερικανικού έθνους, κατηγορήθηκε ότι ήταν στέλεχος της μυστικής οργάνωσης των Illuminati. Έχουν γραφτεί και ειπωθεί πολλά από τότε για τη συγκεκριμένη οργάνωση, αξίζει, όμως, να σταθούμε λίγο στον πραγματικό σκοπό της. Οι Illuminati δεν μπορούν να αποκοπούν από το ιστορικό τους πλαίσιο, από τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, και αυτό γιατί, ως ομάδα, όταν δημιουργήθηκε, ζητούσε να πατάξει το «σκοτάδι», που κυρίευε τον κόσμο και να τον φέρει πιο κοντά στο επιστημονικό φως, να «διαφωτίσει» την ήπειρο. Ήθελε, δηλαδή, να πάει κόντρα στις διδαχές της Καθολικής Εκκλησίας και την απόλυτη μοναρχία και να φέρει τη κοινωνία πιο κοντά στον ρασιοναλισμό και τη δημοκρατία. Ο Βαυαρός ιδρυτής της κοινότητας αυτής έκρινε ότι ο μόνος τρόπος να συμβεί αυτό θα ήταν μέσα από ένα κρυφό και υπόγειο δίκτυο επιστημόνων και άλλων ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών με τον ίδιο κοινό σκοπό.

Ενώ η ίδια η οργάνωση των Illuminati δεν κατάφερε να δραστηριοποιηθεί για παραπάνω από δέκα χρόνια (καταλύθηκε το 1784 από την αστυνομία της Βαυαρίας), ο μύθος της κατάφερε να διαιωνιστεί και να αγγίξει την αντίπερα όχθη του Ατλαντικού. Στις εκλογές του 1800, που αναφέραμε πιο πάνω, ο υποψήφιος Πρόεδρος Jefferson κατηγορήθηκε από την αντίπαλη παράταξη ότι στόχος του, σε περίπτωση που αναλάμβανε τα ηνία της νέας και εύθραυστής του χώρας, θα ήταν να καταλύσει το δημοκρατικό πολίτευμα, να καταστρατηγήσει τις πολιτικές και κοινωνικές ελευθερίες των πολιτών και να ενισχύσει τον αμοραλισμό, νομιμοποιώντας μια επιθετική στάση απέναντι στη θρησκεία. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι οι κατήγοροί του ήταν συνήθως θεοσεβούμενοι, χαρακτηρισμό που δεν θα αποδίδαμε στον 3^ο Πρόεδρο.

Το εντυπωσιακό γεγονός είναι ότι, αφού ο Jefferson εξελέγη στην προεδρία, αυτός και οι οπαδοί του δεν έδωσαν τέλος σε μια συνωμοσία που οργίαζε. Αντιθέτως, έριξαν λάδι στη φωτιά, όταν υποστήριξαν ότι οι πραγματικοί Illuminati ήταν αυτοί που κατηγορούσαν τον Jefferson, ότι δηλαδή οι πραγματικοί εχθροί ήταν αυτοί που πρώτοι έκαναν λόγο για τη μυστική οργάνωση! Στην εποχή μας, είναι εύκολο να εντοπίσουμε απομεινάρια αυτής της συνωμοσίας, που διασώθηκαν ατόφια ή προσαρμόστηκαν στις νέες συνθήκες. Το Deep State, το «βαθύ κράτος», για το οποίο κάνουν λόγο οι οπαδοί του D. Trump, είναι ένα παράδειγμα, μια ακόμα θεωρία, που θέλει μια μυστική οργάνωση στο επίκεντρο του κρατικού μηχανισμού να μηχανορραφεί, με απώτερο στόχο την καταστροφή των αξιών των Η.Π.Α., ή οτιδήποτε άλλο μπορεί να φανταστεί κανείς. Μπορεί οι Illuminati και οι πράκτορες του Deep State να μη σχετίζονται άμεσα, αλλά οι δύο συνωμοσίες συγγενεύουν αδιαμφησβήτητα στη βάση τους.

Πρόβλημα με ημερομηνία λήξης

Παρά το γεγονός ότι η συνωμοσιολογία δεν έπαψε ποτέ να διαταράσσει το πολιτικό σκηνικό, πολλοί κοινωνιολόγοι καταλήγουν ότι η αμερικανική συνωμοσιολογία λειτουργεί με συγκεκριμένους τρόπους και ότι μπορεί να προβλεφθεί το μοτίβο συμπεριφοράς εκείνων που πιστεύουν σε αυτές τις θεωρίες σε δεδομένες χρονικές περιόδους. Η κύρια συνιστώσα εδώ είναι οι εκλογές. Έρευνες και μελέτες, από τη δεκαετία του 1950 και μετά, μάς δείχνουν ότι οι θεωρίες συνωμοσίας αναπτύσσονται και διαδίδονται σαν ανεξέλεγκτη δασική πυρκαγιά και στα δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα: τόσο στους Δημοκρατικούς όσο και στους Ρεπουμπλικάνους. Το κομματικό κριτήριο είναι μια ακόμη συνιστώσα. Αν δούμε, λοιπόν, χρονικά πότε κάνουν την εμφάνισή τους οι «εκλογικές» συνωμοσίες, θα συνειδητοποιήσουμε ότι αυτό συμβαίνει (πολύ λογικά) κατά την προεκλογική περίοδο. Η μία πλευρά προσπαθεί να δαιμονοποιήσει την άλλη σε ένα βρώμικο παιχνίδι, που δεν εκλείπουν τα fake news και οι μεταφορικά, θέλω να ελπίζω, ματωμένες γροθιές.

Η εκλογική περίοδος είναι μια, αν μη τι άλλο, περίεργη και τεταμένη περίοδος για την αμερικανική κοινωνία. Μετά τις εκλογές, όμως, πρέπει να έρθει η ώρα για ομοψυχία και επούλωση των πληγών, αφού η μια πλευρά πρέπει πάντα να είναι η ηττημένη. Το ξεκαθάρισμα των λογαριασμών εξάλλου θα πρέπει να περιμένει το λιγότερο τέσσερα χρόνια, μέχρι να φτάσουν οι επόμενες εκλογές, σε αυτόν τον ατέρμονο τετραετή κύκλο μονομαχιών στο ανώτατο πολιτικό επίπεδο. Φυσικά, οι προεκλογικές συνωμοσίες δεν εξαφανίζονται εν μια νυκτί, δεν χάνουν την πειθώ τους μετά την αναμέτρηση του Νοεμβρίου. Αυτό που συνήθως συμβαίνει είναι ότι η πλευρά των ηττημένων συνεχίζει να πιστεύει και να διαδίδει τις προεκλογικές, αλλά, κατά περιπτώσεις, και μετεκλογικές, συνωμοσίες, μέχρι να γίνει αποδεκτή η ήττα. Ουκ ολίγες φορές, με πιο πρόσφατο παράδειγμα τις αρκετά ιδιαίτερες εκλογές του 2016, παρατηρήθηκε αυτή η εμμονική στάση και η άρνηση της πραγματικότητας από την αντιπολίτευση.

Στις εκλογές του 2016, όμως, αξίζει να σταθούμε για διαφορετικούς λόγους. Ενώ, σύμφωνα με το κοινωνιολογικό μοντέλο, οι συνωμοσίες, που σπέρνονται από την πλευρά των ηττημένων, μοιάζουν να ξεθωριάζουν, μετά το πέρας των εκλογών, σε ζήτημα μηνών, το 2016 ανέτρεψε τα πάντα. Όχι επειδή οι Δημοκρατικοί κρατούν μανιάτικο ότι τους κέρδισε ο Donald Trump, αλλά γιατί, αυτή τη φορά, οι συνωμοσίες προέρχονται από την πλευρά των νικητών! Καλά διαβάσατε, οι Ρεπουμπλικάνοι κέρδισαν τις εκλογές και, με όχημα τον 45^ο Πρόεδρο, έσπειραν, καθ’ όλη τη διάρκεια των τελευταίων τεσσάρων χρόνων, συνωμοσίες για τους Δημοκρατικούς, το κράτος, ακόμα και για το ίδιο τους το κόμμα. Αυτή είναι μία συμπεριφορά που τα «μοντέλα» δεν μπορούσαν σε καμιά περίπτωση να προβλέψουν.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Why Americans Turn to Conspiracy Theories, Washington Post, https://www.washingtonpost.com/outlook/2019/10/21/why-americans-turn-conspiracy-theories/
• Did an Illuminati Conspiracy Theory Help Elect Thomas Jefferson?, Politico, https://www.politico.com/news/magazine/2020/03/29/illuminati-conspiracy-theory-thomas-jeffersion-1800-election-152934