«Θωρηκτό Αβέρωφ»: Ο Ναύτης του Αιγαίου

Του Τιμολέοντος Παλαιολόγου,

Στην πολύχρονη και ένδοξη ιστορία του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού, έχουν υπάρξει πολλοί άξιοι ναυτικοί και αξιοσημείωτα πλοία. Ωστόσο, όταν αναφερόμαστε στη διαχρονική ναυαρχίδα του Πολεμικού Ναυτικού, ακαριαία, μόνο ένα όνομα έρχεται στο μυαλό, το όνομα «Θωρηκτό Αβέρωφ». Το θρυλικό πλέον «Θωρηκτό» είναι άμεσα συνυφασμένο με τους αγώνες του ελληνικού έθνους για την ελευθερία και αποτελεί -δικαίως- σημαντικό κομμάτι της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.

Η απόκτηση

Όσο περίεργο και αν φαίνεται, η αγορά του «Θωρηκτού Αβέρωφ» δεν προέκυψε έπειτα από εμπεριστατωμένες διμερείς πολύχρονες συζητήσεις, αλλά από τυχαίες συγκυρίες. Η πραγματικότητα της εποχής είχε καταστήσει την ιταλική ναυπηγική την ιδανικότερη για ασθενέστερες οικονομικά χώρες, όπως η Ελλάδα, οι οποίες, εντούτοις, επεδίωκαν να έχουν κάποια δυναμική παρουσία και ισχύ στη θάλασσα. Η αρχική παραγγελία του πλοίου είχε γίνει από το Βραζιλιάνικο Πολεμικό Ναυτικό, το οποίο, όμως, αθέτησε τις πληρωμές του και έτσι οι εργασίες είχαν παγώσει. Παράλληλα με την παύση των εργασιών, η Οθωμανική κυβέρνηση παρουσίασε ενδιαφέρον για την απόκτηση του πλοίου, πράγμα που θορύβησε έντονα την Αθήνα. Το ναυπηγείο προθυμοποιούταν να συνεχίσει τις εργασίες στο πλοίο για λογαριασμό όποιου κατέθετε το ¼ του ποσού ναυπήγησης, ήτοι 250.000 χρυσές στερλίνες.

Καθώς η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν κατόρθωσε να συγκεντρώσει έγκαιρα το ποσό, η Ελληνική Κυβέρνηση χρησιμοποίησε το κληροδότημα, που είχε αφήσει, προ δεκαετίας, ο Μετσοβίτης ευεργέτης, Γεώργιος Αβέρωφ, για τη ναυπήγηση πλοίου του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού. Το κληροδότημα του Γεωργίου Αβέρωφ κάλυψε το 1/3 του ποσού της ναυπήγησης – 8.000.000 χρυσές δραχμές – και για αυτόν τον λόγο το ελληνικό κράτος ονόμασε το πλοίο προς τιμήν του. Το υπόλοιπο ποσό των 15.650.000 χρυσών δραχμών καλύφθηκε από το Ταμείο Εθνικού Στόλου και έτσι η κυβέρνηση δαπάνησε συνολικά 23.650.000 χρυσές δραχμές για την απόκτηση του πλοίου. Έτσι, ολοκληρώθηκε η ναυπήγηση του Αβέρωφ, το οποίο καθελκύστηκε την 12^η Μαρτίου 1910 και κατέφτασε στον φαληρικό όρμο την 1^η Σεπτεμβρίου του 1911.

Το «Θωρηκτό»

Το ίδιο το πλοίο, στην πραγματικότητα, δεν ήταν Θωρηκτό, αλλά Θωρακισμένο Καταδρομικό. Η μυθοποίηση και η ονομασία του ως «Θωρηκτό» προήλθε, κυρίως, από την επιβλητικότητα του πλοίου, το οποίο ήταν μοναδικό για το Ελληνικό Βασιλικό Ναυτικό. Το Αβέρωφ είχε μήκος 140,82 μέτρα, πλάτος 21,06 μέτρα και βύθισμα 7,52 μέτρα. Επιπλέον, το εκτόπισμά του ήταν 9.450 τόνοι (10.118 τόνοι με πλήρη φόρτο και στελέχωση) και είχε ως βασικό πλήρωμα 670 αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και ναύτες. Η ανώτατη ταχύτητά του ήταν 22,5 κόμβοι και η αυτονομία του, σε πλήρη ταχύτητα, 1.400 ναυτικά μίλια.

Βαλκανικοί Πόλεμοι και Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος

Το «Θωρηκτό», με την ένταξή του στον στόλο, αποτέλεσε τη ναυαρχίδα του Βασιλικού Ναυτικού (εφεξής, χρησιμοποιείται το παλιό ημερολόγιο). Αμέσως μόλις η Ελλάδα εισήλθε στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο (5/10/1912), το Αβέρωφ πρωτοστάτησε στους ναυτικούς αγώνες. Ως επικεφαλής του Στόλου Αιγαίου υπό τον ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη, αφού, πρώτα, απελευθέρωσε τη νήσο Λήμνο (8/10/1912), την κατέστησε κέντρο επιχειρήσεων, εγκαθιστώντας το αγκυροβόλιο του στόλου στον κόλπο του Μούδρου. Σταδιακά, μέχρι τον Δεκέμβριο του 1912, απελευθερώθηκαν όλα τα νησιά του βόρειου και ανατολικού Αιγαίου (Θάσος, Σαμοθράκη, Ίμβρος, Τένεδος, Αγ. Ευστράτιος, Λέσβος, Χίος). Καθότι, μέχρι τότε, δεν υπήρξε κάποια σημαντική παρενόχληση του Βασιλικού Ναυτικού και όλα τα κομβικά νησιά του Αιγαίου βρίσκονταν πλέον υπό Ελληνική διοίκηση, οι Οθωμανοί αποφάσισαν να αντιμετωπίσουν τον Ελληνικό στόλο, για να επανακτήσουν τον έλεγχο του Αιγαίου.

Ναυμαχία της Έλλης

Στις 08:55, το πρωί της 3^ης Δεκεμβρίου 1912, δίνεται σήμα, ότι ο τουρκικός στόλος εξέρχεται των Στενών των Δαρδανελίων. Ο ναύαρχος Κουντουριώτης κοινοποιεί το περίφημο ναυτικό σήμα, το οποίο αναφέρει: «Με την δύναμιν του Θεού και τας ευχάς του Βασιλέως μας και ονόματι του δικαίου, πλέω μεθ’ ορμής ακαθέκτου και με την πεποίθησιν της νίκης εναντίον του εχθρού του έθνους». Ο Οθωμανικός στόλος, ηγούμενος από τη ναυαρχίδα Χαϊρεδίν Μπαρμπαρός, πλησιάζει τον Ελληνικό στόλο και ανοίγει πυρ πρώτη κατά του Αβέρωφ, το οποίο απαντά επί τόπου. Η μάχη γενικεύεται άμεσα και το Αβέρωφ, εκμεταλλευόμενο τη μεγαλύτερη ταχύτητά του, εκδηλώνει ανεξάρτητη κίνηση, καταδιώκοντας την τουρκική ναυαρχίδα. Το Αβέρωφ, κινούμενο ολοταχώς προς το Μπαρμπαρός, προκάλεσε αναταραχή και οδήγησε τον τουρκικό στόλο στα Στενά. Στις 10:25, η ναυμαχία είχε τελειώσει, με πανηγυρική νίκη του Βασιλικού Ναυτικού, το οποίο είχε προκαλέσει σημαντικές ζημιές στην Οθωμανική ναυαρχίδα.

Ναυμαχία της Λήμνου

Οι Τούρκοι εξήλθαν των Στενών πάλι, την 5^η Ιανουαρίου 1913, επιδιώκοντας να ξαφνιάσουν τον ελληνικό στόλο. Ωστόσο, ο Κουντουριώτης είχε ειδοποιηθεί εγκαίρως από ελληνικό πλοίο, που φυλούσε τα Δαρδανέλια, και έτσι προετοιμάστηκε καταλλήλως. Στις 11:45, το Αβέρωφ άρχισε να βάλλει κατά του Οθωμανικού στόλου. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ναυμαχίας, οι Τούρκοι προκαλούν λίγες ζημιές στον ελληνικό στόλο, καθώς δεν διέθεταν καλό στόχο. Εν μέσω σύγχυσης, οι Τούρκοι σπάνε τον σχηματισμό και εκδιώκονται από το Αβέρωφ. Η ναυμαχία της Λήμνου διήρκησε μέχρι τις 14:00, όποτε και τελείωσε η καταδίωξη του φεύγοντος οθωμανικού στόλου.

Με τις δύο αυτές ναυμαχίες, ο Ελληνικός στόλος κυριάρχησε στο Αιγαίο, εξασφαλίζοντας την ελληνική παντοδυναμία στη θάλασσα και εμποδίζοντας τους Οθωμανούς να ανεφοδιάσουν τον στρατό και να ανακαταλάβουν τα ελληνικά νησιά.

Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος

Η συμβολή του ναυτικού δεν υπήρξε σημαντική στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ωστόσο, το Αβέρωφ, σε μία συμβολική κίνηση, μετέφερε ελληνικό άγημα στην Κωνσταντινούπολη, τον Ιανουάριο του 1919, ως νικήτρια δύναμη και στις 2 Μαΐου 1919 συνόδευσε τον ελληνικό στρατό, ο οποίος αποβιβάσθηκε στη Σμύρνη.

Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος

Το «Θωρηκτό» Αβέρωφ ήταν πλέον ένα απαρχαιωμένο πλοίο ακατάλληλο για ναυτικές επιχειρήσεις. Τυχαία, μάλιστα, επιβίωσε των αεροπορικών επιδρομών. Το βράδυ της 17^ης Απριλίου 1941, ο ύπαρχος του Αβέρωφ, Παπαβασιλείου, ανακοίνωσε στους Αξιωματικούς την απόφαση αυτοβύθισης του πλοίου. Τότε, το πλήρωμα επαναστάτησε και όσοι το επέλεξαν παρέμειναν στο Αβέρωφ, το οποίο κατευθύνθηκε προς την Αλεξάνδρεια. Κατά τη διάρκεια του πολέμου, συμμετείχε σε ναυτικές επιχειρήσεις στον Ινδικό Ωκεανό και στη Μεσόγειο. Στις 16 Οκτωβρίου 1944, επέστρεψε στην Ελλάδα, μεταφέροντας την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση.

Το 1952, το Αβέρωφ παροπλίστηκε και από το 1957 έως το 1983, παρέμενε πρυμνοδετημένο και ουσιαστικά παρατημένο στον Πόρο. Από το 1983 και έκτοτε, το «Θωρηκτό» Γεώργιος Αβέρωφ λειτουργεί ως Πλωτό Ναυτικό Μουσείο στο Παλαιό Φάληρο.

Βιβλιογραφία

• Carr, John, 2015, ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ, Κεραυνός στο Αιγαίο, 1^η ηλεκτρονική έκδοση, Αθήνα: εκδόσεις «ΨΥΧΟΓΙΟΣ», σ. 39-46, 73-127, 142-149
• Μαρκεζίνης, Σπυρίδων, 1966, Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, τόμος 3^ος, Αθήνα: εκδόσεις «ΠΑΠΥΡΟΣ», σ. 192-195
• Επίσημη Ιστοσελίδα Θωρηκτό Γ. Αβέρωφ, 2020, ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΛΟΙΟΥ, Θωρηκτό Γ. Αβέρωφ – Πλωτό Ναυτικό Μουσείο, https://averof.mil.gr/istoria-pliou/