Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,
Τα μνημεία του Ιερού Βράχου της Ακρόπολης των Αθηνών αποτελούν από μόνα τους έναν ιστορικό μάρτυρα των εξελίξεων της πόλης. Ο χώρος εμφανίζει ανθρώπινη παρουσία ήδη από την εποχή του Λίθου. Έμελλε, όμως, να χαραχθεί στη μνήμη των ανθρώπων παγκοσμίως από τα έργα της κλασικής εποχής, τα οποία, αν και έχουν, σήμερα, εμφανή τα σημάδια του χρόνου, παραμένουν τα ωραιότερα δείγματα του οικοδομικού προγράμματος του Περικλή. Πριν, όμως, παρουσιάσουμε τα μνημεία της κλασικής εποχής, αξίζει να δούμε κάποιες σημαντικές φάσεις του Βράχου.
Γύρω στα 590-580 π.Χ., ανεγέρθηκε ένας από τους πρώτους μνημειακούς ναούς, γνωστός ως Εκατόμπεδον (32,71 μ.), ένας περίπτερος δωρικός ναός. Λίγο αργότερα, χτίζεται και ένας άλλος ναός, που, σύμφωνα με τις επιγραφές, ήταν γνωστός ως «αρχαίος νεώς», θεμέλια του οποίου διατηρούνται μέχρι και σήμερα, ενώ στον τόπο, πιθανώς, να υπήρχαν και άλλοι μικρότεροι ναοί. Αργότερα, μετά από τη νίκη στον Μαραθώνα, οικοδομήθηκε ένας νέος ναός, που αντικατέστησε τον παλαιότερο. Οι εργασίες του, ωστόσο, δεν περατώθηκαν, καθώς ισοπεδώθηκε μετά από το πέρασμα των Περσών, το 480 π.Χ.
Ένα, ακόμα, σημαντικό γεγονός για την ιστορία του Βράχου είναι και η μεταφορά του Συμμαχικού ταμείου από τη Δήλο στην Ακρόπολη των Αθηνών, το 454 π.Χ. Μαζί με τη μεταφορά, η Αθήνα εξασφαλίζει και την παροχή του 1/60 επί των φόρων για χάρη της θεάς. Ο Περικλής βρήκε, έτσι, την ευκαιρία, για να πραγματοποιήσει το οικοδομικό του πρόγραμμα, που θα μεταμόρφωνε την Αθήνα και θα την καθιστούσε κέντρο των τεχνών.
Από τα πρώτα μνημεία, που ανεγέρθηκαν στον Βράχο, ήταν ο Παρθενώνας (που αντικατέστησε τον παλαιότερο Εκατόμπεδο ναό), αφιερωμένος στην προστάτιδα της πόλης, την Αθηνά. Οι εργασίες του ξεκίνησαν το 447 π.Χ. και διήρκεσαν έως το 432 π.Χ. Οι αρχιτέκτονες, που επόπτευαν αυτό το λαμπρό οικοδόμημα, ήταν ο Ικτίνος και ο Καλλικράτης, ενώ ο γλυπτός διάκοσμος ανατέθηκε στον Φειδία, που σχεδίασε και το χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς Αθηνάς.
Για την κατασκευή του Παρθενώνα, χρησιμοποιήθηκε μάρμαρο από την Πεντέλη. Ο ναός ανήκει στον δωρικό ρυθμό και ήταν περίπτερος, εξάστυλος αμφιπρόστυλος, με 8 x 17 κίονες (διαστάσεων 69,50 μ. x 30,88 μ.), ωστόσο σε αυτόν συναντάμε και στοιχεία από τον ιωνικό ρυθμό, κάτι που αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό των καινοτομιών του κτίσματος. Επιπλέον, άλλες πρωτοτυπίες, που συναντάμε είναι ο διαχωρισμός του σηκού σε δυο ξεχωριστά δωμάτια. Στο ανατολικό μέρος, είχε τοποθετηθεί το λατρευτικό άγαλμα της θεάς και περιτριγυριζόταν από κιονοστοιχία σε σχήμα Π. Στο δυτικό τμήμα, που στηρίζονταν σε τέσσερεις κίονες ιωνικού ρυθμού, βρισκόταν ο θησαυρός, το μέρος, δηλαδή, όπου τοποθετούνταν τα αναθήματα. Σημαντική αλλαγή αποτελεί, επίσης, και η αύξηση του πλάτους του ναού και του ύψους των κιόνων. Τελειώνοντας τα αρχιτεκτονικά στοιχεία του Παρθενώνα, αξίζει να αναφέρουμε τις «εκλεπτύνσεις», που σχετίζονται με τη διόρθωση κάποιων οπτικών ψευδαισθήσεων, που δημιουργούνται από τις ευθείες γραμμές, έτσι στον ναό, δεν συναντάμε την καμπύλωση των οριζόντιων γραμμών του στυλοβάτη και του θριγκού. Επίσης, οι εξωτερικοί κίονες έχουν μια κλίση προς το εσωτερικό, διαφορετικά θα δινόταν η εντύπωση στον επισκέπτη πως ο ναός έγερνε προς αυτόν.
Αφού διατρέξαμε τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του ναού, ήρθε η ώρα, τώρα, να εξετάσουμε τον γλυπτό διάκοσμό του, που περιλαμβάνει αετώματα, μετόπες, ζωφόρο και ακρωτήρια. Τα αετώματα αποτελούνταν από ολόγλυφες συνθέσεις και σχετίζονταν με τη θεά Αθηνά. Το ανατολικό αέτωμα βρισκόταν πάνω από την κύρια είσοδο. Παρόλο που δεν έχουν σωθεί αρκετά σημεία από το κέντρο της σύνθεσης, σε αντίθεση με τα άκρα, οι ειδικοί έχουν αποκαταστήσει την παράσταση. Έτσι, λοιπόν, γνωρίζουμε πως παρουσιαζόταν η στιγμή της γέννησης της θεάς, η οποία ήταν όρθια, ενήλικη και με στρατιωτική περιβολή στα δεξιά του ένθρονου (όπως πιστεύουν οι περισσότεροι) Δία, που βρισκόταν στο κέντρο, ενώ αριστερά θα πρέπει να ήταν η Ήρα. Στα άκρα, είχαν τοποθετηθεί τα άρματα του θεού Ήλιου (αριστερά) και της Σελήνης (δεξιά). Τη σύνθεση συμπλήρωναν διάφοροι θεοί και θεές. Το δυτικό αέτωμα απεικόνιζε τη στιγμή της διαμάχης της Αθηνάς και του Ποσειδώνα με αιτία την ονομασία της πόλης. Από πίσω τους, υπήρχαν δυο άρματα, κάποιες θεότητες και μυθικά πρόσωπα, που σχετίζονται με την Αττική, ενώ, στα άκρα, είχαμε τις προσωποποιήσεις του ποταμού Ιλισού και της πηγής Καλλιρρόης.
Έπειτα, περνάμε στις μετόπες (τετράγωνες πλάκες με ανάγλυφη διακόσμηση) του ναού, που είχαν ύψος 1,2 μ. και τις συναντάμε σ’ όλες τις πλευρές του. Ο συνολικός αριθμός τους ήταν 92 μετόπες, οι οποίες εναλλάσσονταν με τρίγλυφα. Οι μακρές πλευρές είχαν 32 μετόπες και οι στενές 14, με τις παραστάσεις να είναι ιδιαίτερα έξεργες, ενώ το βάθος τους θα πρέπει να ήταν ερυθρό. Η θεματολογία τους είχε μυθολογικό υπόβαθρο, με έμφαση σε σκηνές μάχης. Συγκεκριμένα, με βάση τα σωζόμενα κομμάτια, μπορούμε να ταυτίσουμε, με σχετική ευκολία, τις σκηνές από τη νότια και δυτική πλευρά. Έτσι, στην πρώτη παρουσιαζόταν η Κενταυρομαχία, ενώ στη δεύτερη η Αμαζονομαχία. Οι άλλες δύο πλευρές, ίσως, απεικόνιζαν την άλωση της Τροίας στα βόρεια και τη Γιγαντομαχία στα ανατολικά. Τμήματα από τις μετόπες υπάρχουν σήμερα ακόμα πάνω στο ναό και στα Μουσεία του Λονδίνου, της Ακρόπολης, του Παρισιού και σε άλλα.
Όπως είπαμε και παραπάνω, ο Παρθενώνας είναι, κατά βάση, δωρικό κτίσμα, αλλά συνδυάζει και ιωνικά στοιχεία, με το σημαντικότερο να είναι η ύπαρξη ζωφόρου. Είχε τοποθετηθεί στον εξωτερικό τοίχο του σηκού και για αυτό δεν ήταν ορατή από έξω. Το μήκος της ήταν 160 μ. και είχε ύψος 1 μ. Το θέμα της ζωφόρου ήταν, όπως πιστεύουν οι περισσότεροι ειδικοί σήμερα, η πομπή των Παναθηναίων, στα πλαίσια της οποίας γινόταν η παράδοση ενός πέπλου στο άγαλμα της θεάς. Στη σύνθεση κυριαρχούσαν οι ιππείς, υπήρχαν, όμως, και άρματα, πεζοί άνδρες και γυναίκες, που έφεραν ζώα για θυσία και διάφορα αντικείμενα, κατά βάση αγγεία. Την σκηνή συμπλήρωναν ήρωες της Αττικής και θεοί.
Το γλυπτό διάκοσμο του ναού συμπλήρωναν τα ακρωτήρια, με τη θέση τους να είναι πάνω από τα αετώματα. Από τα κομμάτια που έχουν διασωθεί μπορούμε να συμπεράνουμε πως, στην κορυφή των τριγώνων των αετωμάτων (στο κέντρο δηλαδή), υπήρχαν ανάγλυφα ανθέμια. Ως προς τα άκρα, έχει διατυπωθεί η άποψη πως υπήρχαν μορφές από Νίκες ή από κάποιες άλλες ιπτάμενες μορφές.
Τέλος αξίζει να πούμε λίγα λόγια και για το λατρευτικό άγαλμα, που υπήρχε στον ναό, έτσι ώστε να έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα. Δημιουργός του ήταν ο γλύπτης Φειδίας. Το έργο αυτό, παρόλο που δεν σώζεται σήμερα, μάς είναι γνωστό μέσα από το πλήθος των αρχαίων πηγών. Τα χαρακτηριστικά του μας προκαλούν, αν μη τι άλλο, θαυμασμό, καθώς 1) το ύψος του έφτανε τα 11,5 μ. (συμπεριλαμβανομένης της βάσης του), 2) τα υλικά, που χρησιμοποιήθηκαν ήταν πολύτιμα, όπως το ελεφαντόδοντο, για τα γυμνά κομμάτια του σώματος, και ο χρυσός, για τα ενδύματα, και 3) σε αυτό ενυπήρχε πλούσιο εικονογραφικό πρόγραμμα. Εκτός από τις περιγραφές των κειμένων, μάς έχουν σωθεί και αγάλματα μικρότερης κλίμακας, που είχαν ως πρότυπο το χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς.
Με βάση, λοιπόν, τα δυο αυτά στοιχεία (τις πηγές και τα σωζόμενα αγάλματα), μπορούμε να έχουμε μια αρκετά καλή εικόνα για το πώς θα έμοιαζε. Ήταν η θεά στον τύπο της Παρθένου, όρθια να στηρίζεται στο δεξί της πόδι, με το αριστερό να είναι προς τα πίσω, σα να είναι, δηλαδή, έτοιμη να περπατήσει. Φέρει στη μέση της το πέπλο και την αιγίδα με γοργόνειο στο μέρος του στήθους, ενώ στο κεφάλι της υπάρχει ένα αττικό κράνος με τρία λοφία (στο κέντρο, συναντάμε μια σφίγγα και εκατέρωθεν αυτής δυο άλογα σε καλπασμό). Στο δεξί προτεταμένο της χέρι, στεκόταν μια Νίκη (περίπου 2 μ.), ενώ στο αριστερό βρισκόταν η ασπίδα της, μάλιστα πάνω της είχαν σχεδιαστεί η Αμαζονομαχία (εξωτερικά) και η Γιγαντομαχία (εσωτερικά). Επίσης, μπροστά από το άγαλμα, υπήρχε και μια δεξαμενή με νερό, έτσι ώστε ο χώρος να διαθέτει την κατάλληλη υγρασία, για να μην φθαρεί το ελεφαντόδοντο.
Μέσα από αυτήν την περιήγησή μας, είδαμε λίγα πράγματα για το πρώτο από τα μνημεία του Βράχου της Ακρόπολης των Αθηνών. Στο επόμενο άρθρο, θα αναλύσουμε τρία ακόμα σημαντικά κτίσματα του ιερού αυτού χώρου.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Δημήτρης Πλάντζος, Ελληνική Τέχνη και Αρχαιολογία 1200-30 π.Χ., Εκδόσεις Κάπον 2016, σελ. 134-136, 155-162, 177-178
- Ulrich Wilcken (Μετάφραση Ιω. Τουλουμάκη), Αρχαία Ελληνική Ιστορία, Εκδόσεις Δέσποινα Κυριακίδη 2015, σελ. 225, 243, 297, 302-303
- John Boardman (Μετάφραση Δέσποινα Τσουκλίδου), Ελληνική Πλαστική Κλασσική Περίοδος, Εκδόσεις Ινστιτούτο του Βιβλίου – Καρδαμίτσα 2002, σελ. 105-106, 113-132
- Συλλογικό έργο, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Κλασσικός Ελληνισμός, τόμος Γ΄, Εκδόσεις Εκδοτική Αθηνών 1972, σελ. 99-102
- Από το πρόγραμμα «Οδυσσευς» του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, κείμενο της αρχαιολόγου Ιωάννας Βενιέρης, http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=912
