Σπιναλόγκα: Η ιστορία του «νησιού των λεπρών»

Της Θεοδώρας Κρέπη,

Το 2005, εκδόθηκε το πρώτο μυθιστόρημα της (προσφάτως πολιτογραφημένης Ελληνίδας) Victoria Hislop, με τίτλο Το νησί. Το βιβλίο γνώρισε μεγάλη απήχηση τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, καθώς άγγιζε ένα κομμάτι της ελληνικής ιστορίας που συχνά παραβλέπεται από τους ξένους συγγραφείς: συγκεκριμένα, την ιστορία της νήσου Σπιναλόγκας, στη βορειοανατολική πλευρά της Κρήτης, η οποία αποτέλεσε το βασικό λεπροκομείο, αρχικά, της Κρήτης και, έπειτα, της Ελλάδας, κατά το πρώτο μισό του 20^ου αιώνα. Πάνω στο βιβλίο βασίστηκε και η ομώνυμη σειρά, που προβλήθηκε το 2010, η οποία καθήλωσε και συγκίνησε τους Έλληνες τηλεθεατές με τις (αν και με ορισμένα στοιχεία μυθοπλασίας) ιστορίες, που παρουσίαζε: ιστορίες πόνου, χωρισμού, απομόνωσης, ιστορίες βασισμένες σε πραγματικά γεγονότα και πραγματικούς ανθρώπους.

Ωστόσο, η ιστορία της Σπιναλόγκας ξεκινά πολύ πριν από τη μετατροπή της σε λεπροκομείο, που είναι και η γνωστότερη φάση της. Η Σπιναλόγκα είναι μια μικρή και άγονη νησίδα στον κόλπο του Μιραμπέλου, σε στρατηγική θέση για τον έλεγχο του λιμανιού της Ελούντας. Το όνομα Σπιναλόγκα αποτελείται από τις ιταλικές λέξεις spina και longa και σημαίνει «μακρύ αγκάθι». Στην πραγματικότητα, όμως, το όνομά της οφείλεται, όχι σε αυτές τις δύο λέξεις, που προσδιορίζουν το σχήμα της, αλλά, μάλλον, στην ιταλική παραφθορά της φράσης «στην Ελούντα».

Ήδη στην αρχαιότητα, και συγκεκριμένα, μάλλον, κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, το νησί οχυρώθηκε, ώστε να προστατεύει το αρχαίο λιμάνι της πόλης Ολούντας.

Κατά τον 16^ο αιώνα, οι Βενετοί, οι οποίοι είχαν υπό την κατοχή τους το νησί, κατασκεύασαν νέο φρούριο πάνω στα ερείπια του αρχαίου. Το ενετικό φρούριο δέχτηκε μετατροπές, κατά τη διάρκεια του Κρητικού πολέμου (1645-69), οπότε και φιλοξένησε πολλούς χριστιανούς, επαναστάτες και πρόσφυγες (χαΐνηδες), που χρησιμοποίησαν το νησί ως βάση μιας αντι-τουρκικής δραστηριότητας. Παρά την πολιορκία και κατάληψη του Χάνδακα, το 1669, η Σπιναλόγκα παρέμεινε σε ενετικά χέρια μέχρι και το 1715, οπότε και παραδόθηκε με συνθήκη στους Τούρκους. Στην αρχή αυτής της περιόδου, το νησί χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εξορίας, αργότερα, όμως, εγκαταστάθηκε μόνιμα εκεί ένας αμιγώς τουρκικός πληθυσμός, αποτελούμενος κυρίως από ναυτικούς και εμπόρους, καθώς η Σπιναλόγκα κατέστη σημαντικό λιμάνι.

Στα τέλη του 19^ου αιώνα, λόγω των επαναστατικών ενεργειών του χριστιανικού πληθυσμού της περιοχής, οι Τούρκοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το νησί.

Λίγα μόλις χρόνια αργότερα, το 1903, η Σπιναλόγκα μετατράπηκε, μετά από απόφαση της Κρητικής Πολιτείας, σε λεπροκομείο. Το νησί επιλέχθηκε λόγω της δυνατότητας ανεφοδιασμού, αλλά και επειδή υπήρχαν ήδη κτήρια σε καλή κατάσταση, που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν. Οι τελευταίες τουρκικές οικογένειες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη Σπιναλόγκα, ενώ οι πρώτοι ασθενείς της νόσου Χάνσεν, όπως επίσημα ονομάζεται, έφθασαν εκεί το 1904 και εγκαταστάθηκαν στις ήδη υπάρχουσες κατοικίες. Χρησιμοποιήθηκαν οι υφιστάμενες δομές από την Ενετοκρατία και την Οθωμανική περίοδο του νησιού, αλλά έγιναν ορισμένες μετατροπές, ώστε αυτές να προσαρμοστούν στις νέες ανάγκες (για παράδειγμα, το οθωμανικό τέμενος μετατράπηκε σε νοσοκομείο). Κατά τη δεκαετία του ΄30, στο νησί έλαβαν χώρα εκτεταμένα οικοδομικά έργα, ώστε να φιλοξενηθούν περισσότεροι ασθενείς. Στο πλαίσιο των εργασιών αυτών, καταστράφηκε μέρος του ενετικού κάστρου, για να διευκολυνθεί η πρόσβαση στη θάλασσα και να κατασκευαστεί ένας περιμετρικός δρόμος.

Η ζωή των λεπρών ήταν δύσκολη. Πέρα από τα προφανή σωματικά, αλλά και ψυχολογικά προβλήματα, που τους δημιουργούσε η ασθένειά τους, το γεγονός ότι ένιωθαν αποκομμένοι από την υπόλοιπη κοινωνία τούς έκανε κάποτε εχθρικούς, ενώ η περίθαλψη, που λάμβαναν, ήταν, τουλάχιστον, κατά τα πρώτα χρόνια, υποτυπώδης. Προσπάθησαν, ωστόσο, να χτίσουν από την αρχή τη ζωή τους και να της προσδώσουν έναν βαθμό ομαλότητας. Έτσι, στη Σπιναλόγκα, υπήρχαν καταστήματα, γίνονταν γάμοι (αν και αυτό απαγορευόταν) και γεννιούνταν παιδιά. Οι κάτοικοι ζούσαν ο καθένας στο δικό του σπίτι, καλλιεργούσαν τη γη και λάμβαναν ένα επίδομα κάθε μήνα. Συχνά, επαναστατούσαν, διεκδικώντας πράγματα, που θα έκαναν τη ζωή τους λίγο καλύτερη.

Η λειτουργία του λεπροκομείου έπαψε το 1957, όταν και έφυγαν και οι τελευταίοι ασθενείς. Κατά τα τέλη της δεκαετίας του ΄60 και τις αρχές του ΄70, με την τεράστια τουριστική άνθηση, που γνώρισε η περιοχή της Ελούντας, μέρος του οικοδομικού υλικού της Σπιναλόγκας λεηλατήθηκε, για να χρησιμοποιηθεί για την οικοδόμηση ξενοδοχείων. Σχετικά πρόσφατα, από το 1997 ως το 2005, έγινε προσπάθεια αναστήλωσης του οικισμού. Σήμερα, το νησί, που ονομάζεται επίσημα Καλυδών, δεν κατοικείται, αλλά αποτελεί πόλο έλξης τουριστών, καθώς δέχεται καθημερινά έναν μεγάλο αριθμό επισκεπτών.

Βιβλιογραφία

• http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2607
• Μοσχόβη, Γ., Ο οχυρωμένος οικισμός της Σπιναλόγκας, Σύγχρονες χρήσεις
• Λογιάδου-Πλάτωνος, Σ., Μαρινάτου, Ν., Κρήτη: Κνωσός, Φαιστός, Μάλια, Γουρνιά, Ζάκρος, Αρχάνες, Γόρτυνα, Αγία Τριάδα, Κριτσά, Τοπλού, Σπιναλόγγα και το Μουσείο Ηρακλείου, Αθήνα: Δ & Ι. Μαθιουλάκης, 1986
• Καρποδίνη-Δημητριάδη, Ε., Κάστρα και φορτέτσες της Κρήτης: εικόνες και μνήμες, Αθήνα: Αδάμ, 1995, σ. 216-217