Μαντιχώρας: Ο «Ανδροφάγος» της Περσίας

Της Χριστίνας Φλωράκη,

O Μαντιχώρας (Manticore) είναι ένα μυθικό υβρίδιο πλάσμα με τις ρίζες του να προέρχονται από τα βάθη της Περσίας. Κατά την ύστερη αρχαιότητα, το πλάσμα αυτό ταυτίστηκε με τα ανεξερεύνητα και άγνωστα εδάφη της Ανατολής και σίγουρα με ένα από τα πιο δυνατά και τερατώδη πλάσματα του γνωστού τότε κόσμου…

Η ονομασία του προέρχεται από τη νεότερη μεσαιωνική περσική «martya» (مارتیا) που σημαίνει άνθρωπος και από το «xwar» (خوار) που αυτολεξεί μεταφράζεται «να τρώω/τροφή» και από εκεί προέρχεται και η ονομασία «Ανδροφάφος» κυρίως σε ελληνικές πηγές, όπως θα δούμε και παρακάτω. Η πρώτη αναφορά του πλάσματος έγινε από τον Κτησία τον Κνίδιο, γιατρού και λόγιου του 5^ου αι. π.Χ.

Φυσικά χαρακτηριστικά του Μαντιχόρα

Σε μύθους του Μεσαίωνα και κυρίως σε θρύλους της Μεσοποταμίας και της Κεντρικής Ασίας, ο Μεντιχώρας συναντάται ως υβρίδιο ανθρώπου-λιονταριού και σκορπιού. Οι μεσαιωνικοί συγγραφείς ταύτισαν το πλάσμα αυτό ως σύμβολο του διαβόλου, κυρίως λόγω της εμφάνισής του, που παραπέμπει σε κάποιον δαίμονα, όπως συνηθιζόταν στην αποτύπωση αυτού, την εποχή εκείνη. Βασικό χαρακτηριστικό του πλάσματος είναι το ανθρωποειδές κεφάλι του, το ροδαλό–κοκκινωπό σώμα λιονταριού και η μεγάλη του ουρά που παραπέμπει σε εκείνη του σκορπιού, ενώ σε αρκετούς μύθους αναφέρεται και ως δράκου. Η φωνή του Μαντιχώρα είναι γλυκιά σαν μουσική, προσελκύοντας τα θύματά του, ενώ μπορεί να μιμηθεί και την ανθρώπινη λαλιά (Πλίνιος, Φυσική Ιστορία 8.45).

Το πλάσμα αυτό έχει δύναμη να κατασπαράξει ανθρώπους με τρεις σειρές από δόντια, μπορώντας να κομματιάσει τη λεία του με ευκολία. Φυσικά και λόγω ονόματος, καταλαβαίνουμε ότι ο Μαντιχώρας έτρωγε ανθρώπους, αλλά και οποιοδήποτε άλλο ζώο επιθυμούσε. Τρωτό υπήρξε μόνο μπροστά στα λιοντάρια, ενώ άλλοι υποστηρίζουν πως δεν μπορεί να αψηφήσει ελέφαντες. Παράλληλα, ένα από τα μεγαλύτερα φυσικά όπλα του είναι η ουρά του, με το δηλητήριο που εκκρίνουν από τις ουρές τους οι Μαντιχώρες να είναι πολύ τοξικό και γρήγορο. Το ίδιο το τσίμπημα χαρακτηρίζεται επίσης, ως αιχμηρό ξυράφι, ενώ η ιλιγγιώδης ταχύτητά του κάνει το θύμα αδύναμο να αντισταθεί. Η κρυψώνα του ήταν κυρίως σε λαγούμια βαθιά στη γη. Σε μία άλλη ανατολική εκδοχή του Μαντιχώρα λέγεται, κυρίως από μερικούς ντόπιους, ότι οι Μαντιχώρες κατοικούν στις ζούγκλες της Νοτιοανατολικής Ασίας, καταδιώκοντας τους χωρικούς τη νύχτα.

Οι πρώτες αναφορές

Οι πρώτες αναφορές για τις μαρτυρίες του Κτησία αναγράφονται από τον Ρωμαίο συγγραφέα, φυσικό φιλόσοφο και φυσιοδίφη Πλίνιο τον Πρεσβύτερο, ο οποίος υπήρξε ιατρός στην Αυλή του Κύρου, γιου του Δαρείου Β΄ της Περσίας. Από τις αναφορές του Κτησία και από τους λόγιους μεταγενέστερους του που έγραψαν για αυτόν, η γνώση του πλάσματος θα γίνει γνωστή στη Δύση.

«Το θηρίο που περιγράφεται από τον Κτήσια στην Ινδική Ιστορία του, το οποίο λέει ότι ονομάζεται Μαντιχώρας από τους Ινδούς και Ανδροφάγος από τους Έλληνες, τείνω να πιστεύω ότι είναι λιοντάρι. Αλλά ότι έχει τρεις σειρές δοντιών κατά μήκος κάθε γνάθου και ακίδες στην άκρη της ουράς της με την οποία υπερασπίζεται σε κοντινή απόσταση, ενώ τους εκτοξεύει σαν τα βέλη ενός τοξότη σε πιο μακρινούς εχθρούς. Νομίζω ότι όλα αυτά είναι μια ψεύτικη ιστορία που οι Ινδοί περνούν από τον ένα στον άλλο, λόγω του υπερβολικού φόβου του θηρίου…» Παυσανίας – Ελλάδος Περιήγησις 9. 21. 4

Τον πρώτο αιώνα μ.Χ., ο Ρωμαίος συγγραφέας Πλίνιος ο Πρεσβύτερος περιέλαβε τον Μαντιχώρα στο βιβλίο του «Φυσική Ιστορία», το οποίο προοριζόταν να είναι ένα έγγραφο- έργο γνωστών ζωντανών πλασμάτων στον αρχαίο κόσμο. Αυτό ωστόσο αντικατοπτρίζει την κοινή άποψη ότι οι Ανδροφάγοι ήταν πραγματικά πλάσματα και όχι ένα κτήνος της φαντασίας των Περσών. Πράγματι, ο Πλίνιος θεωρήθηκε μια τόσο αξιόπιστη πηγή πληροφοριών, που οι άνθρωποι της Δύσης πίστευαν στην ύπαρξη του Ανδροφάγου.

«…Ο Κτησίας αναφέρει πως στην ίδια χώρα (Την Αιθιοπία) γεννιέται ένα πλάσμα που ονομάζεται Μαντιχώρας (Manticore), το οποίο έχει μια τριπλή σειρά δοντιών που μοιάζουν σαν τα δόντια μιας χτένας, το πρόσωπο και τα αυτιά ενός ανθρώπου, γκρίζα μάτια, έχει κόκκινο αίμα και ένα σώμα λιονταριού, προκαλώντας τσιμπήματα με την ουρά του με τον τρόπο ενός σκορπιού, με μια φωνή σαν τον ήχο ενός αγωγού που συνδυάζεται με τρομπέτα, μεγάλης ταχύτητας, με ειδική όρεξη για ανθρώπινη σάρκα.» Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, Φυσική Ιστορία 8.75.

Εδώ, αξίζει να τονισθεί πως ως Αιθιοπία, ο Πλίνιος αναφέρεται σε όλα τα νότια εδάφη της Ανατολής, συμπεριλαμβανομένης της Αφρικής και της Ινδίας.

Από την μεσαιωνική εραλδική…Στα βιβλία της J.K. Rowling και το σινεμά

Κατά τον μεσαίωνα το σύμβολο του Μαντιχώρα συναντάται και στην εραλδική. Συγκεκριμένα, το πλάσμα αποτυπωνόταν πάνω  σε πανοπλίες, ασπίδες και λάβαρα. Πολύ αργότερα, οι ζωολόγοι χρησιμοποίησαν το όνομα «manticora» για ένα γένος αφρικανικών σκαθαριών με μεγάλα, άγρια σαγόνια. Στη σύγχρονη εποχή, το πλάσμα αυτό έχει εμφανιστεί σε πολλά έργα φαντασίας, συμπεριλαμβανομένων των ταινιών «The Satanic Verses» του Salman Rushdie, αλλά και ως πλάσμα στον μυθικό κόσμο των βιβλίων της J. K. Rowling, του Harry Potter. Το πλάσμα εμφανίζεται επίσης συμβολικά, στο μυθιστόρημα του Robertson Davies «The Manticore» (1972).

Ένα μυθικό τέρας ή μια…τίγρη;

Κάποιοι θεώρησαν ότι οι Μαντιχώρες δεν είναι τίποτε περισσότερο από τίγρεις, είτε Βεγγάλης, είτε της Κασπίας, με το κοκκινωπό χρώμα να συμβαίνει απλώς από την αντανάκλαση στον ήλιο. Αυτοί που είδαν τέτοια θηρία τα χαρακτήρισαν τρομακτικά, καθώς αρκετοί είχαν δει τίγρεις να τρώνε ανθρώπους (Ρωμαϊκές Αρένες) και για όσους δεν είχαν δει ποτέ ξανά τίγρη, όλα αυτά τα χαρακτηριστικά τους θα φαίνονταν τρομακτικά. Ωστόσο, οι τρεις σειρές δοντιών και τα αγκάθια στην ουρά, θα μπορούσαν κάλλιστα να είναι φανταστικά «στολίδια» στις ιστορίες για τις τίγρεις της Ανατολής.

Βιβλιογραφία

• Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις 9. 21. 4
• Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, Φυσική Ιστορία 8.75
• https://www.theoi.com/Thaumasios/Mantikhoras.html
• Josepha Sherman, Storytelling, an Encyclopedia of Mythology and Folklore, [Sharpe Reference], New York, 2008
• Britannica «manticore», https://www.britannica.com/topic/manticore
• New world encyclopedia «Manticore» https://www.newworldencyclopedia.org/entry/Manticore
• Encyclopedia.com «Manticore» https://www.encyclopedia.com/literature-and-arts/classical-literature-mythology-and-folklore/folklore-and-mythology/manticore