Της Νάνσυς Κούκου,
Πριν από περίπου 2.500.000 χρόνια ένα από τα χειρότερα και καλύτερα θαύματα της φύσης εμφανίστηκε πάνω στη γη… ο άνθρωπος. Αυτό το διαπίστωσαν οι επιστήμονες κατόπιν ανακάλυψης εργαλείων στην Ανατολή, που μέσα από τη χρονολόγηση των παλαιότερων εντάσσονται στη γνωστή Εποχή του Λίθου. Με άλλα λόγια, στο τεράστιο αυτό χρονικό πλαίσιο της Εποχής του Λίθου ξεκινά η ανθρωπότητα και με σταδιακούς ρυθμούς εξελίσσεται σωματικά και νοητικά ώσπου να φτάσει στο σύγχρονο άνθρωπο, στον Homo Sapiens Sapiens. Στο συγκεκριμένο λοιπόν άρθρο, θα γίνει προσπάθεια μίας σύντομης παρουσίασης των χαρακτηριστικών της πρώιμης και μέσης φάσης αυτής της εποχής.
Ας αρχίσουμε λέγοντας ότι η εποχή αυτή διαιρείται στην Παλαιολιθική (2.500.000-10.000), στη Μεσολιθική (10.000-6.800) και στη Νεολιθική περίοδο (6.800-3.300). Εάν κάποιος επισκεφθεί μουσείο που εστιάζει στην Προϊστορική Αρχαιολογία, θα παρατηρήσει ότι πολλά εκθέματα είναι από λίθο. Πράγματι, ο λίθος αποτελεί το σημαντικότερο υλικό για τον πρώτο άνθρωπο, καθώς εξασφάλιζε με αυτόν την επιβίωσή του. Για αυτό, έτσι προκύπτει και η ονομασία της εποχής που εξετάζουμε. Αντίθετα, αργότερα είναι γνωστό ότι ο χαλκός θα αντικαταστήσει την πέτρα και σε πιο μεταγενέστερη φάση ο σίδηρος.
Με τον λεγόμενο λίθινο πυρήνα και τη λιθοτεχνία, λοιπόν, ο Homo Habilis, που στα λατινικά σημαίνει ο «επιδέξιος», κάνει τις ανάλογες λαξεύσεις των εργαλείων του και μπορεί να καταναλώνει τη μοναδική πρωτεΐνη, το μεδούλι των οστών που βρίσκει. Μην ξεχνάμε ότι στην αρχή ο άνθρωπος ήταν τροφοσυλλέκτης. Όταν παρουσιάζεται ο Νεάντερταλ αρχίζει επίσημα το κυνήγι. Μάλιστα, σε αυτό το είδος κυνηγιού συμπεριλαμβάνονται μεγάλα θηράματα όπως μαμούθ. Ωστόσο, δεν καταφέρνει να επιβιώσει λόγω αδυναμίας ανάπτυξης γλωσσικής ικανότητας, ώστε να μπορεί να μεταλαμπαδεύσει τις γνώσεις του στις επόμενες γενιές. Για να κλείσουμε την Παλαιολιθική περίοδο, ώστε να επικεντρωθούμε στην επόμενη που παρουσιάζει περισσότερα στοιχεία για τον άνθρωπο, να επισημάνουμε τα κυριότερα δεδομένα, που είναι: 1) εμφανίζεται ο άνθρωπος, 2) είναι τροφοσυλλέκτης και ζει ως νομάς και 3) δεν υπάρχουν πολλά ευρήματα και στοιχεία για την εποχή αυτή.
Όσον αφορά την Μεσολιθική περίοδο αποτελεί τη μεταβατική φάση από την Παλαιολιθική στη Νεολιθική. Σε αυτό το σημείο πρέπει να δώσουμε βάση καθώς με την εμφάνιση του Homo Erectus η ανθρωπότητα κατακτά την όρθια βάδιση, την ανακάλυψη της φωτιάς και τον έλεγχό της. Αν και ο Homo Habilis μπορούσε να περπατήσει κάπως, οι επιστήμονες καταλήγουν να θεωρούν πως πρώτα βάδισε όρθιος ο Erectus, εφόσον εκείνος ήταν που διάνυσε μεγάλες αποστάσεις στην Αφρική και ταξίδεψε και εκτός, φτάνοντας σε εύκρατα και ψυχρά κλίματα. Τώρα πια ο άνθρωπος δύναται να παρατηρεί καλύτερα το περιβάλλον γύρω του και να αντιλαμβάνεται γρηγορότερα τους κινδύνους. Εξάλλου, εάν αναλύσουμε τη λέξη «άνθρωπος», θα συνειδητοποιήσουμε ότι προέρχεται από τον συνδυασμό του «άνω» και του αρχαιοελληνικού ρήματος «θρώσκω» (βλέπω), δηλαδή εκείνος που βλέπει από ψηλά.
Μάλιστα, αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι δεν γνωρίζουν στα σίγουρα οι επιστήμονες εάν η όρθια βάδιση προκάλεσε σκελετικές αλλαγές στο ανθρώπινο σώμα ή το αντίστροφο. Το σίγουρο όμως είναι ότι τα Πρωτεύοντα με την πάροδο του χρόνου λόγω κλιματικών αλλαγών έπρεπε να προσαρμοστούν. Πριν από περίπου 2 με 3 εκατομμύρια χρόνια το κλίμα άλλαξε και προκάλεσε τη μείωση των δασών με αποτέλεσμα να σταματήσουν να κρέμονται από τα δέντρα τα τότε ανθρωποειδή. Σε αυτό το σημείο καλό είναι να αναφέρουμε πως την ίδια περίπου περίοδο ο Αυστραλοπίθηκος (με τον παλαιότερο σκελετό που έχει βρεθεί να είναι αυτός της “Lucy”) βάδισε επίσης όρθιος, αν και τρεκλίζοντας, αφού δεν κατείχε απόλυτη ισορροπία. Όμως δεν επικράτησε λόγω μικρότερου εγκεφάλου και των άκρων των χεριών του, που δεν ήταν ελεύθερα και δομημένα σαν του Homo.
Εκτός όμως από αυτήν την εξέλιξη, ο άνθρωπος αποκτά και νοητική εικόνα. Ακριβώς επειδή η εγκεφαλική κοιλότητα αυξήθηκε σε συνδυασμό με τους μετωπιαίους λοβούς που βοηθούν στην γέννηση της σκέψης, ο άνθρωπος μπορεί αυτό που φαντάζεται να το πράττει. Ο Erectus το έχει αυτό το στοιχείο και επιδιώκει παράλληλα και αξονική συμμετρία. Επιπροσθέτως, το καταπληκτικό που εξασφαλίζεται με την καλύτερη νοημοσύνη είναι ότι ξεκινά να θεμελιώνεται η έννοια της οικίας, πατρίδας και θρησκείας. Για παράδειγμα, στο σπήλαιο Φράχθι της Θεσσαλίας βρέθηκε σκελετός που ήταν καλυμμένος με θαλάσσια όστρακα που αυτό κάτι θα συμβόλιζε για αυτούς. Γενικά παρατηρούνται και σε άλλα μέρη της Ελλάδας ταφές, από τις οποίες καταλαβαίνουμε ότι το κεφάλι είχε ιδιαίτερη σημασία για αυτούς, εφόσον το προστάτευαν με πλάκα. Επίσης, οι νεκροί τοποθετούνται σε συνεσταλμένη στάση και είναι καλυμμένοι με ώχρα.
Εν κατακλείδι, θίξαμε ορισμένα κομβικά σημεία των δύο πρώτων ημιπεριόδων της Εποχής του Λίθου. Γενικά, πρέπει να συγκρατήσουμε ότι το γένος του Homo κατάφερε να φτάσει έως σήμερα χάρη στον μεγάλο εγκέφαλο με τους αυξημένους μετωπιαίους λοβούς, την όρθια βάδιση, τα ελεύθερα διαφοροποιημένα άκρα, με τον έναρθρο λόγο και τη χρήση της φωτιάς. Το ταξίδι όμως προς την εξέλιξη του ανθρώπου δεν σταματά έως την πλήρη προσαρμογή του με το περιβάλλον κατά τη Νεολιθική εποχή, την οποία θα εξετάσουμε στο επόμενο άρθρο.
Βιβλιογραφία
- Colin Renfrew & Paul Bahn, Αρχαιολογία. Θεωρίες, Μεθοδολογία και Πρακτικές Εφαρμογές, Α. ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ, σελ. 401-432.
- Αδαμάντιος Σάμψων, Προϊστορική Αρχαιολογία της Μεσογείου, Α. ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ.
