Περίοδος Edo: Ζωή και θάνατος σε μία κοινωνία υπό πίεση

Του Παναγιώτη Στέφου,

Η τάξη που έφερε στην Ιαπωνία το σύστημα των Tokugawa έμεινε αναλλοίωτη για παραπάνω από δύο αιώνες. Όμως, η μονολιθική φύση των πολιτικών ιδρυμάτων και των τιμητικών αποδόσεων στις οποίες βασιζόταν ο διαμοιρασμός του Ιαπωνικού πληθυσμού σε πέντε κάστες, στηριζόταν σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο κοινωνικό-οικονομικό υπόβαθρο. Η οικονομική και δημογραφική ανάπτυξη που σημειώθηκε, επηρέασε πρωτίστως την κάστα των αγροτών, η οποία αποτελούσε τη ραχοκοκαλιά της προ-βιομηχανικής ιαπωνικής κοινωνίας, κι αποτελούσε το 85% του πληθυσμού.

Παλαιότερα αφηγήματα δημιουργούσαν την εντύπωση μιας ταχύτατης αύξησης του πληθυσμού εντός αυτών των 200 χρόνων, οι επισιτιστικές ανάγκες του οποίου, ωστόσο, δεν μπορούσαν να καλυφθούν από την αγροτική παραγωγή, οδηγώντας σε λιμούς που γύμνωσαν την επαρχία και τις μικρότερες πόλεις από τους κατοίκους τους. Τα δεδομένα που αποκομίστηκαν από πιο πρόσφατες έρευνες αποδίδουν μία πιο σύνθετη εικόνα: ο πληθυσμός (περίπου 12 εκατομμύρια το 1600) μεγάλωσε σταδιακά κατά τη διάρκεια του 17^ου αιώνα, χάρη σε φοροαπαλλαγές που απέδιδαν οι άρχοντες, και στην υιοθέτηση του μοντέλου της πυρηνικής οικογένειας από την πλευρά των αγροτών, κάτι που ευνοούσε τη δημογραφική ανάπτυξη. Σταδιακά, ωστόσο, οι σιτοδείες που προκλήθηκαν χάρη σε φυσικές καταστροφές, περιόρισαν την τάση αυτή.

Κοινωνικοί παράγοντες περαιτέρω επηρέασαν τη σχετική σταθεροποίηση της πληθυσμιακής εξάπλωσης: οι γάμοι τελούνταν σε μεγαλύτερες ηλικίες, μειώνοντας τα χρόνια στα οποία μπορούσε να συμβεί η τεκνοποίηση. Οι λιμοί δημιουργούσαν περαιτέρω εντάσεις, με αποτέλεσμα οι αγρότες να οδηγούνται σε πρακτικές όπως την έκτρωση, και σε εξαιρετικά δύσκολες περιπτώσεις, στη βρεφοκτονία. Οι πρακτικές αυτές αποθαρρύνονταν από τους άρχοντες, καθώς θεωρούνταν ρυθμιστές της ηθικής τάξης που επικρατούσε στο φέουδο τους.

Η αδυναμία των αρχόντων να διευθετήσουν τα προβλήματα των αγροτών οδήγησε σε κοινωνικές εντάσεις και, όλο και συχνότερα, σε διαδηλώσεις και εξεγέρσεις. Μία κοινή μορφή αντίδρασης απέναντι στις οικονομικές κακουχίες ήταν η μαζική εκκένωση μιας επαρχίας από την πλευρά των αγροτών, πράγμα που οι ευγενείς ήταν συχνά αδύναμοι να σταματήσουν. Σταδιακά, όμως, η χειροτέρευση των συνθηκών στην ύπαιθρο οδήγησε σε όλο και πιο βίαιες δράσεις εκ μέρους των χωρικών. Στην αρχή του 19^ου αιώνα, τέτοιες ενέργειες αποτελούσαν το 43% των μορφών εκδήλωσης της λαϊκής δυσαρέσκειας.

Τα παραπάνω φαινόμενα, ωστόσο, δεν έπληξαν το σύνολο της χώρας, γι’ αυτό και λέγεται πως οι Tokugawa εγκαινίασαν μία περίοδο στασιμότητας, αλλά και ζωτικότητας. Και αυτή η ζωτικότητα βρήκε την έκφρασή της στα χωριά όπου αναπτύχθηκε μία καινούρια ελίτ της επαρχίας, η οποία ήκμασε χάρη στην ανάπτυξη εξειδικευμένων βιοτεχνικών δραστηριοτήτων, όπως η παραγωγή προϊόντων από πορσελάνη, κεραμικών, χαρτιού και βαφών. Επρόκειτο όχι για μια «βιομηχανική επανάσταση», αλλά για μια «επανάσταση στην εργατικότητα». Η επιτυχία αυτής της νέας τάξης οδήγησε στη δημιουργία κοινοτικών εργοστασίων που παρήγαγαν τα προαναφερθέντα προϊόντα, γεγονός που επηρεάζει την ιαπωνική κοινωνική και οικονομική ζωή ως και σήμερα.

H ζωή στις πόλεις, επίσης άλλαξε, καθώς νέα προϊόντα και άνθρωποι συνέχισαν να συρρέουν προς τα μεγάλα αστικά κέντρα, όπως η Osaka και το Edo. Το τέλος του 18^ου αιώνα είδε μία πραγματική πολιτισμική άνθηση: αναπτύχθηκε το θέατρο, η τέχνη της χάραξης πάνω σε ξύλο, και η λογοτεχνία, η τελευταία συχνά σατιρική και κυνική ως προς το περιεχόμενό της. Τα επιτεύγματα αυτά κατακρίνονταν ευρέως από τους υποστηρικτές της παραδοσιακής τάξης, οι οποίοι τα συνέδεαν με την ολοένα και μεγαλύτερη διαφθορά στα ζητήματα της πολιτικής, όπως η ολοένα και μεγαλύτερη επιρροή των πλούσιων αγροτών και η ανάμειξή τους στις αυλικές υποθέσεις.

Η συντηρητική κοινωνία που είχαν δημιουργήσει οι shogun είχε έμμεσα ήδη ανατραπεί. Η δυσφορία κορυφώθηκε το 1830, όταν μία νέα σιτοδεία ρήμαξε τη βορειοανατολική Ιαπωνία, και αργότερα εξαπλώθηκε προς το κέντρο και τα δυτικά κομμάτια της χώρας. Οι τιμές στις πόλεις αυξήθηκαν όσο ποτέ ξανά και πλέον, στα μάτια των κατοίκων της χώρας, το Σογκουνάτο φαινόταν αδύναμο να επιφέρει οποιουδήποτε είδους θετική αλλαγή. Ο ερχομός των Δυτικών, 20 χρόνια αργότερα, ουσιαστικά σφράγισε τη μοίρα των διοικητών του Edo.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Andrew Gordon, A Modern History of Japan: From Tokugawa Times to the Present, σελ. 224-226, 228, 247-248
• Marius Jensen, The Making of Modern Japan, σελ. 20, 28-30, 45