Του Μιχάλη Σταματόπουλου,
Η σταδιακή αποσύνθεση του Μυκηναϊκού πολιτισμού και η κατάρρευση του ανακτορικού συστήματος (υπολογίζεται γύρω στα 1100 με 1050 π.Χ.) έφερε μεγάλες αλλαγές στον ελλαδικό χώρο. Έπειτα, ακολουθεί η Γεωμετρική περίοδος (900-700 π.Χ.), που ονομάστηκε έτσι λόγω των στοιχείων που έχουμε σήμερα από την τότε κεραμική τέχνη, αλλά υπάρχουν και οι χαρακτηρισμοί, όπως «Σκοτεινός Αιώνας» ή «Ελληνικός Μεσαίωνας» (το διάστημα αυτό αφορά περίπου την περίοδο από το 1050 μέχρι τον 8ο αιώνα π.Χ.). Γνώρισμα αυτής της εποχής είναι η διαίρεση του ενιαίου μυκηναϊκού χώρου και η διαμόρφωση οικισμών, κάτι το οποίο έφερε στο προσκήνιο χρόνιες πολεμικές συγκρούσεις για την κατάκτηση εδαφών και πόρων για την επιβίωση των οικισμών και δημιούργησε μια μεγάλη παύση στην εξέλιξη του πολιτισμού.
Όμως, μέσα στο σκοτάδι, πάντα υπάρχουν και ψήγματα φωτός. Την σκοτεινή εκείνη περίοδο, γεννήθηκε η ιδέας της προσήλωσης στην «πόλιν» και την κοινότητα, οπότε η ίδρυση ενός σώματος για την προάσπιση αυτών ήταν επιτακτική.
Έτσι, έρχεται στο προσκήνιο η φάλαγγα, που αποτελεί από τις πρώτες οργανωμένες κινήσεις στον ελλαδικό χώρο σε στρατιωτικό επίπεδο. Πλέον, η κάθε πόλη-κράτος ή τα όποια μικρά βασίλεια έχουν τη φάλαγγα οπλιτών να τους προστατεύει, με το κόστος του οπλισμού να καλύπτεται από τον κάθε ελεύθερο άνδρα και πολίτη ξεχωριστά και στον βαθμό που μπορούσε, ώστε να συνεισφέρει στην προστασία.
Επιπλέον, η φάλαγγα δημιούργησε και νέες κοινωνικές συνθήκες, διότι τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, όπως οι μικροκαλλιεργητές, αποκτούν σταδιακά δικαιώματα. Έτσι, ξεκινά ένας κύκλος κατακτήσεων από τους μέχρι τότε πανίσχυρους αριστοκράτες. Αρχικά, υπάρχει το δικαίωμα στο μερίδιο των λαφύρων, της κατακτημένης γης και των δούλων, ύστερα η ίση μεταχείριση και συμμετοχή στα πολιτικά δρώμενα, με άμεσο αποτέλεσμα πλέον τη λήψη αποφάσεων από τον απλό πολίτη.
Η οπλιτική φάλαγγα αποτελούνταν από τρεις ή τέσσερις μέχρι δεκαέξι σειρές οπλιτών. Οι πρώτες σειρές είχαν τα δόρατά τους στραμμένα προς τον αντίπαλο, για να τον χτυπούν και οι πιο πίσω σειρές τα είχαν σε όρθια θέση, για να χτυπούν τους πεσμένους αντιπάλους στο έδαφος. Η φάλαγγα χωριζόταν σε τρία μέρη, το δεξί-αριστερό κέρας και το κέντρο της παράταξης. Στο αριστερό και δεξί κέρας, τοποθετούνταν οι επίλεκτοι και πιο ισχυροί οπλίτες, ενώ στο κέντρο τοποθετούνταν οι πιο αδύναμοι μαχητικά και πιο ελαφρά εξοπλισμένοι.
Ο εξοπλισμός αποτελούνταν από τα αμυντικά και επιθετικά όπλα. Τα αμυντικά όπλα αποτελούνταν από το κράνος, τον θώρακα, την ασπίδα και τις περικνημίδες. Τα επιθετικά ήταν το ξίφος και το δόρυ. Μεγάλη σημασία, όμως, είχε η ασπίδα για τους οπλίτες και όπως τα υπόλοιπα όπλα ήταν κατασκευασμένη από χαλκό, με ξύλινη επένδυση στην εσωτερική μεριά, ενώ είχε κυκλικό και κοίλο σχήμα. Ακόμα, υπήρχε μέριμνα, ώστε ο οπλίτης να μπορεί να τη φέρει και στους ώμους του με τη χρήση του τελαμώνα. Η ασπίδα συνδέεται στενά με την οπλιτική φάλαγγα, καθώς συμβολίζει τα ιδανικά της και γιατί πάνω στις ασπίδες πολλές φορές συναντάμε σύμβολα ή σχέδια, τα οποία σχετίζονται με την εκάστοτε πόλη-κράτος.
Με την κάθε πόλη να είχε στρατιωτική δύναμη, ήταν συχνό το φαινόμενο των συγκρούσεων μεταξύ των πόλεων-κρατών. Γνωστές πολεμικές αναμετρήσεις είχαν το Άργος με την Σπάρτη, η Αθήνα με τα Μέγαρα και κατά τόπους σε όλη την ελληνική επικράτεια κυριαρχούσαν αναταραχές. Οι πολεμικές συγκρούσεις γίνονταν για ένα και μόνο σκοπό, την κατάκτηση εύφορης γης, η οποία θα χρησιμοποιούνταν για καλλιέργειες. Με αυτόν τον τρόπο, οι πόλεις είχαν επάρκεια σε τροφή και κατά συνέπεια μπορούσαν να κρατήσουν τον πληθυσμό τους και ακόμη να τον αυξήσουν. Επιπλέον, ο αγώνας για επικράτηση ήταν σκληρός, διότι οι κατακτημένοι, αν και δεν είχαν βίαιη μεταχείριση, συνήθως θεωρούνταν υποδεέστεροι και ανάξιοι λόγου, ενώ, κατά κανόνα, οι μάχες γίνονταν σε προκαθορισμένο σημείο, που είχε συμφωνηθεί από τους αντιπάλους.
Βέβαια, η πραγματική αξία της φάλαγγας και των τακτικών που επιτρέπει φάνηκε κατά την περίοδο των Μηδικών Πολέμων, όταν οι Έλληνες οπλίτες στις μάχες του Μαραθώνα και των Πλαταιών αντέκρουσαν με βιαιότητα τα πολυάριθμα περσικά στρατεύματα. Μετέπειτα, ο Φίλιππος Β΄ μελέτησε την στρατιωτική τακτική της φάλαγγας και στη μάχη της Χαιρώνειας θριάμβευσε εναντίον του συνασπισμού Αθήνας και Θήβας.
Τέλος, η οπλιτική φάλαγγα είναι μια από τις σημαντικότερες δημιουργίες του αρχαίου ελληνικού κόσμου, όχι μόνο σαν εργαλείο τακτικής πολέμου, αλλά διότι μετάλλαξε μια ολόκληρη κοινωνία και ίσως ήταν ένας από τους λόγους ύπαρξης της Δημοκρατίας, αλλά και του σπουδαίου κλασικού πολιτισμού.
Βιβλιογραφία
- Claude Mosse-Annie, Schnapp-Gourbeillon, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας (2.000-31 π.Χ.), Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 2015
- Περιοδικό Panzer, τεύχος 2, Μάιος-Ιούνιος 2002, Η οπλιτική φάλαγγα στην αρχαία Ελλάδα του Δημήτρη Σ. Μπελέζου, εκδόσεις Περισκόπιο
- Ulrich Wilken, Αρχαία Ελληνική Ιστορία, Εκδόσεις Δέσποινα Κυριακίδη, 2015
