Της Μαρίας Κουτσανδριά,
Το νόημα της λέξης συνείδηση, από μια ηθική ανάγνωση, μπορεί να αποδοθεί ως εσωτερικές αξίες. Άλλως, η διαισθητική «ηθική πυξίδα» του κάθε ατόμου. Η φύση της είναι κατά βάση συναισθηματική. Έχουμε μάθει να συνδέουμε τα συναισθήματα της ευχαρίστησης και της υπερηφάνειας με πράξεις κοινωνικά σωστές, ενώ την ενοχή και την ντροπή με το αντίθετο. Έχουμε να κάνουμε δηλαδή, με συναισθήματα που οδηγούν σε συμπεριφορές και επιλογές, ικανές να μετασχηματίσουν κάποιους κοινωνικούς κανόνες. Κανόνες βασισμένους σε αρχές συμβίωσης που συνιστούν τον αντικατοπτρισμό των συλλογικών μας αξιών και προτεραιοτήτων.
Είναι γεγονός ότι η απουσία συνείδησης σε προσωπικό επίπεδο όταν πρόκειται για τις πράξεις μας επηρεάζει και τις πιθανότητες για ανεπτυγμένη κοινωνική συνείδηση. Εκείνος που διαθέτει ατομική συνείδηση αυτό-συμμορφώνεται σε μια ηθική καθημερινή ζωή ανακουφίζοντας και συνδράμοντας την ανθρώπινη ταλαιπωρία, ενώ ο κοινωνικά συνειδητοποιημένος δρα ηθικά προς μια κατεύθυνση πραγματοποίησης ευρύτερα αποδεκτών στόχων, αλλά και υπό το κράτος του φόβου της κοινωνικής απόρριψης. Η κατανόηση της κοινωνικής συνείδησης τόσο της δικής μας, όσο και των άλλων θα μας βοηθήσει να αναζητήσουμε κοινές αξίες και στόχους μεταξύ φαινομενικά διαφορετικών ομάδων, αποφεύγοντας το χάος, τις ενστικτώδεις και τυφλές ενορμήσεις, την παλινδρόμηση στον πρωτογονισμό. Με άλλα λόγια η απόκτηση της συνείδησης του συνανήκειν είναι ζωτικής σημασίας προαπαιτούμενο για τη συνοχή μιας κοινωνίας.
Πώς όμως θα εξασφαλιστεί η ισορροπία και η αρμονική μας συνύπαρξη όταν ο εγωκεντρισμός και ο άκρατος ατομικισμός κυριαρχούν; Όταν σταδιακά και τόσο παθητικά εκφυλιζόμαστε ατομικά και συλλογικά;
Σφάλαμε και θέσαμε ως προτεραιότητα το εγώ και όχι το εμείς. Τα θεμέλια πάνω στα οποία χτίσαμε τις προσωπικές μας σχέσεις, τις συνθήκες της κοινωνικής μας διαβίωσης δεν ήταν τόσο γερά και σύντομα οδήγησαν σε κρίση των ηθικών και κοινωνικών αξιών. Κανείς δεν είναι αρκετά πρόθυμος να συμβάλει σε έναν κοινό αγώνα. Ο κόσμος αντιδρά. Φοβάται. Αρνείται τους κανόνες. Δεν αντιλαμβάνεται την αναγκαία συνθήκη του να λειτουργεί σαν ομάδα, παρά ο καθένας ξεχωριστά, ως μονάδα. Η αποβολή της έπαρσης, της αίσθησης της ατομικής παντοδυναμίας δεν είναι εύκολη υπόθεση. Το μπόλιασμα με την απαξίωση, την άγνοια, την αδιαφορία, διαγράφει ένα δυσοίωνο και σκοτεινό μέλλον.
Πρωτίστως, θα πρέπει να μας απασχολήσουν τα αίτια της ήδη διαμορφωθείσας νοοτροπίας και συνείδησης, που δεν είναι άλλα από την παθογένεια των κοινωνικών δομών, ως απόρροια του τρόπου λειτουργίας των θεσμών. Η πλατωνική ρήση «το μέτρο, η ισορροπία και η αρμονία παράγουν ηθική», αν και εκφυλίστηκε ανά τους αιώνες, είναι πιο επίκαιρη και αναγκαία προς εφαρμογή από ποτέ. Το σίγουρο όμως είναι πως, το κοινωνικό-πολιτικό σύστημα κατά τον τρόπο που λειτουργεί, με τους όρους που υπόσχεται, δεν νοείται να προσδοκά από τους πολίτες υπευθυνότητα, σεβασμό, όπως και συμμετοχή. Όταν το σύστημα δικαιοσύνης υπολειτουργεί, αλλά και γενικότερα οι θεσμοί όχι μόνο δεν ανταποκρίνονται στο κοινωνικό τους καθήκον, αλλά αντιθέτως έχουν υποστεί σαφή διάβρωση, η εμπιστοσύνη χάνεται, ο πολίτης παύει να πείθεται και η κοινωνική συνείδηση αποδυναμώνεται. Είναι αναπόφευκτο λοιπόν, να υιοθετηθούν συμπεριφορές όπως η συστηματική φοροδιαφυγή που αποτελεί και σημείο των καιρών.
Από την άλλη δεν ωφελεί σε τίποτα το συνειδησιακό βόλεμα. Η σκέψη ότι οι «άλλοι είναι που φταίνε», ενώ εμείς παριστάνουμε τα άτυχα θύματα. Η συλλογική υπευθυνότητα καλεί τον πολίτη σε μια γόνιμη αυτοκριτική, υπενθυμίζοντάς του τον διαδραστικό του ρόλο, ώστε να αποφευχθεί μια βαθύτερη ρίζωση των γενεσιουργών αιτιών της κρίσης, να αποτινάξει κάθε παραλογισμό, να εγγυηθεί με αυταπάρνηση την άνθιση ενός νέου συστήματος αξιών.
