Του Νίκου Μελιτσιώτη,
Ο 20ος αιώνας σημαδεύτηκε, μεταξύ άλλων, από βαρυσήμαντες συμφωνίες, οι οποίες σταμάτησαν πολύνεκρες συγκρούσεις και ανηλεείς αναμετρήσεις, βάζοντας τέλος σε έναν φαύλο κύκλο αίματος και βαρβαρότητας. Αρκετές συνθήκες, όμως, διαπνεόμενες από αίσθημα συμφέροντος και όχι δικαίου, προκάλεσαν περισσότερο κακό από αυτό στο οποίο έθεσαν τέλος. Μια εξ αυτών είναι η Συνθήκη των Βερσαλλιών, η οποία υπεγράφη το 1919, θέτοντας τη Γερμανία, μια από τις ηττημένες χώρες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, προ των ευθυνών της και αναγκάζοντάς την να συναινέσει σε εξαιρετικά επαχθείς όρους. Οι όροι αυτοί εκτόξευσαν τα επίπεδα φτώχειας, εξαθλίωσης και πληθωρισμού σε δυσθεώρητα επίπεδα, φυτεύοντας τους σπόρους της μισαλλοδοξίας και της αγανάκτησης και οδηγώντας στην έκρηξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Οι ηττημένες χώρες, πριν την υπογραφή των συνθηκών, είχαν παραδοθεί στα τέλη του 1918. Πρώτη η Βουλγαρία στις 16 Σεπτεμβρίου, ύστερα η Οθωμανική Αυτοκρατορία στις 17 Οκτωβρίου, ενώ ακολούθησαν η Αυστροουγγαρία στις 3 Νοεμβρίου και τέλος η Γερμανία στις 11 του ίδιου μήνα. Η συνθηκολόγηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας επισφραγίστηκε με την ανακωχή του Μούδρου, η οποία, όπως και η προαναφερθείσα συνθήκη των Βερσαλλιών, θα ανάψει ένα φιτίλι, που θα επιφέρει εκρηκτικές αλλαγές τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό του κράτους.
Της ανακωχής του Μούδρου είχαν προηγηθεί προσπάθειες από την τουρκική ηγεσία και δημοσιογραφία να ωραιοποιήσουν τις βάρβαρες πράξεις, που είχαν διαπραχθεί κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ως «τραγικό σφάλμα» χαρακτήριζε ο τουρκικός τύπος τις σφαγές των Αρμενίων και τους διωγμούς των Ελλήνων. Ο Μεχμέτ Ταλαάτ Πασάς, Μέγας Βεζίρης και ηγετικό μέλος του Κομιτάτου «Ένωση και Πρόοδος», το οποίο κυβερνούσε την Οθωμανική Αυτοκρατορία ως εκφραστής των ιδεών των Νεότουρκων, έστειλε διαβήματα σε διάφορες προσωπικότητες, μεταξύ αυτών και στον πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών, Γούντροου Ουίλσον, προσπαθώντας να αποφύγει τον κατακερματισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και να εξομαλύνει τις αντιδράσεις της Entente και των συμμάχων της. Μετά την αποτυχία του διαβήματος, η κυβέρνηση παραιτήθηκε στις 25 Σεπτεμβρίου.
Η Συνθήκη ή Ανακωχή, όπως έγινε γνωστή, του Μούδρου, υπεγράφη στο Μούδρο της Λήμνου, ένα φυσικό λιμάνι του νησιού, όπου είχε σταθμεύσει ο αγγλικός στόλος. Πάνω σε ένα από τα πλοία του, το πολεμικό «Αγαμέμνων», υπαγορεύτηκαν οι όροι παράδοσης από τον Αντιναύαρχο Άρθουρ Κάλθορπ, με τυπική εκπροσώπηση των λοιπών Συμμάχων. Την Οθωμανική Αυτοκρατορία εκπροσώπησε ο Υπουργός Ναυτικών, Χουσεΐν Ραούφ. Αξίζει σε αυτό το σημείο να τονιστεί το γεγονός ότι η υπογραφή της Ανακωχής σε αγγλικό πλοίο, άρα σε αγγλικό έδαφος και όχι σε οθωμανικό, αποτέλεσε προσβολή για τους ηττημένους.
Οι όροι της Συνθήκης μπορούν να χαρακτηριστούν από σκληροί έως εξοντωτικοί.
Οι τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις αποστρατεύονταν και παρέδιδαν τον οπλισμό τους, ο οποίος θα φυλασσόταν από τους Συμμάχους. Εξαίρεση αποτέλεσαν λίγες μονάδες αστυνόμευσης προς επιβολή της τάξης και καταστολή ταραχών εντός των πόλεων. Με αυτόν τον όρο, οι Σύμμαχοι εκμηδένιζαν, θεωρητικά, κάθε πιθανότητα εξέγερσης και αντίστασης στην επιβολή των όρων, ενώ ταυτόχρονα με τις δυνάμεις αστυνόμευσης άφηναν την ψευδαίσθηση του ελέγχου στην ασθενή σουλτανική κυβέρνηση. Επίσης, ο στρατός θα αποψιλωνόταν από Γερμανούς και Αυστριακούς αξιωματικούς, ενώ κάθε σχέση με τις Κεντρικές Δυνάμεις θα διακοπτόταν. Με αυτόν τον τρόπο, οι Σύμμαχοι αφαιρούν πιθανούς εγκεφάλους συνωμοσιών και διασυνδέσεων με τους επικίνδυνους αντιπάλους τους.
Ο πολεμικός στόλος θα παραδίδετο στους Συμμάχους, μαζί με τον έλεγχο των οθωμανικών φρουρίων. Έτσι, η πιθανότητα πρόκλησης ταραχών στη θάλασσα ή στις παράλιες περιοχές εξαλείφεται. Ακόμη, ο έλεγχος των φρουρίων συντρίβει κάθε σκέψη για οχυρωμένη αντίσταση, η οποία ενδεχομένως να τύγχανε ανεφοδιασμού από θαλάσσης. Πάνω στο κομμάτι της ενάλιας κυριαρχίας, οι Σύμμαχοι υποχρέωσαν την κυβέρνηση να εκχωρήσει ελεύθερη πρόσβαση στα Δαρδανέλια, στην Κωνσταντινούπολη και στον Εύξεινο Πόντο. Ο όρος αυτός είχε ως στόχο τον πλήρη έλεγχο μιας περιοχής με εξαιρετική σημασία, τόσο στρατηγική όσο και εμπορική, καθώς αποτελεί πέρασμα, που μπορεί να καταληφθεί και να κρατηθεί με μικρό όγκο δυνάμεων, ενώ αποτελεί το πέρασμα προς τον εμπορικό παράδεισο της Μεσογείου.
Ο επόμενος τομέας, που πέρασε στον έλεγχο των νικητριών χωρών, ήταν ο τομέας των συγκοινωνιών και των επικοινωνιών. Με την επιτήρηση των Μέσων Επικοινωνίας και Μεταφοράς, κάθε πιθανή πλεκτάνη και αντίθεση στην καθεστηκυία τάξη θα εξουδετερωνόταν, μαζί με κάθε πρόσωπο εχθρικό ή επικίνδυνο για τη διατάραξη της τάξης.
Χαριστική σχεδόν βολή για την ασθμαίνουσα Αυτοκρατορία αποτέλεσε η υποχρέωση εφοδιασμού των δυνάμεων κατοχής, τόσο σε τρόφιμα όσο και σε καύσιμες ύλες, δωρεάν. Ένα κράτος με αδυνατισμένη οικονομία είναι ένα αδύναμο κράτος, το οποίο εξαρτάται από τους ισχυρούς και, συνεπώς, είναι άμεσα εκμεταλλεύσιμο από αυτούς. Το συμπέρασμα αυτό επιβεβαιώνεται από το δικαίωμα στάθμευσης των στρατευμάτων τους στις πετρελαιοφόρες περιοχές στο Βατούμ και το Βακού, δικαίωμα που απέσπασαν οι Σύμμαχοι μέσω του Κάλθορπ.
Τέλος, στο όνομα της αυτοδιάθεσης των λαών, δόγμα που υποστήριζε ένθερμα και ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, Γούντροου Ουίλσον, η Οθωμανική Αυτοκρατορία όφειλε να αποσύρει τα στρατεύματά της από τις περιοχές της Συρίας, της Υεμένης, της Χετζάτζης, της Κιλικίας, της Μεσοποταμίας και του βιλαετιού της Αρμενίας. Φυσικά, σε κάθε ένδειξη απείθειας ή διασάλευσης της έννομης τάξης, οι Σύμμαχοι είχαν κάθε δικαίωμα να παρέμβουν, καταλαμβάνοντας, κατά το δοκούν, στρατηγικά σημεία της επικράτειας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Σε πρώτο χρόνο, μετά την υπογραφή της Ανακωχής του Μούδρου, οι Σύμμαχοι κατέλαβαν περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με την Αγγλία να καταλαμβάνει τη Θράκη, τα Δαρδανέλια και τις πετρελαιοφόρες περιοχές στη Μεσοποταμία και τον Καύκασο, τη Γαλλία να εισέρχεται στην Κιλικία και τις ιταλικές δυνάμεις να εισέρχονται στην Αττάλεια. Ο τουρκικός στρατός παραδόθηκε λίγο αργότερα στα Άδανα.
Η κυβέρνηση του Σουλτάνου Μεχμέτ ΣΤ΄ Βαχιδεδδίν, αν και κυριευμένη από κλίμα ηττοπάθειας, δέχτηκε τους όρους της Συνθήκης, θεωρώντας πως έτσι θα προστάτευε το κράτος που διοικούσε. Παράλληλα, κατ’ εξυπηρέτηση των Συμμαχικών αλλά και των δυναστικών του συμφερόντων, προέβη σε διώξεις των μελών του Νεοτουρκικού Κομιτάτου, «Ένωση και Πρόοδος», και διαβίβασε στην κοινή γνώμη πως η ήττα και η ταπείνωση βαραίνει αυτούς και όχι τον λαό της Αυτοκρατορίας. Οι αρχικές αντιλήψεις προσανατολίζονταν στην άποψη πως η αποδοχή των σκληρότατων αυτών όρων ήταν το πρώτο βήμα των τουρκικών προσπαθειών προς αποφυγή του κατακερματισμού των εδαφών του οθωμανικού κράτους.
Βέβαια, σύντομα έγινε φανερό πως οι προσπάθειες αυτές ήταν μάταιες, με τους εθνικιστές να εξεγείρονται, δημιουργώντας επαναστατικές εστίες και δυναμιτίζοντας το κλίμα, ενώ τα εναπομείναντα στελέχη του Νεοτουρκικού Κομιτάτου και το Κομμουνιστικό Κόμμα πλαισίωναν και στελέχωναν αυτές τις κινήσεις. Σημαντικό μερίδιο ευθύνης για την κλιμάκωση των εντάσεων φέρουν οι Σύμμαχοι, οι οποίοι επέδειξαν εγκληματική αμέλεια στην εφαρμογή του αφοπλισμού, με τις αποθήκες του κατασχεμένου πολεμικού υλικού να παραβιάζονται πολλάκις από τους στασιαστές. Οι έριδες των Συμμάχων πάνω από το νεκρό, όπως πίστευαν, σώμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έδωσαν τον χρόνο που χρειαζόταν, για να αναστηθεί με τη μορφή της «Τουρκίας για τους Τούρκους».
Βιβλιογραφία
- Συλλογικό Έργο (2015), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.34 Νεότερος Ελληνισμός από 1913 έως 1941, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών σσ. 103–105
- Zurcher E. J. (2010), The Young Turk Legacy and Nation Building From the Ottoman Empire to Ataturk’s Turkey London: I. B. TAURIS σσ. 188–194
- Fromkin D. (2001), A Peace to end all Peace, New York: Henry Holt and Company σσ. 363–383
- Shaw S. J., Shaw E. K. (1977), History of the Ottoman Empire and Modern Turkey Vol. II Reform, Revolution and Republic: The Rise of Modern Turkey 1808–1975, New York: Cambridge University Press σσ. 327–334
- Καντερές Δ. Συνθήκη των Σεβρών: Η πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας σε Συλλογικό έργο (s.d.) Ιστορικά Θέματα, τεύχος 27 Αθήνα: Γνώμων Εκδοτική σσ. 4–23
