Του Γιάννη Χουλιάρα,
Τον περασμένο Ιανουάριο, η Ρωσία διέκοψε σχεδόν εξ ολοκλήρου την παροχή πετρελαίου στην γειτονική Λευκορωσία, μετά την αποτυχία των δύο κρατών να έρθουν σε συμφωνία σχετικά με την κοστολόγηση. Η διένεξη επιλύθηκε τον Μάρτιο με υποχώρηση της Ρωσίας, λόγω της παγκόσμιας πτώσης στην ζήτηση για πετρέλαιο που προκάλεσε η πανδημία του κορωνοϊού. Όμως, επιβάρυνε περαιτέρω το ήδη τεταμένο κλίμα στις σχέσεις των δύο κρατών, που μέχρι πριν λίγα χρόνια θεωρούνταν στενοί σύμμαχοι. Ποια, όμως ,είναι τα θεμέλια των σχέσεων Ρωσίας-Λευκορωσίας και ποιες οι αλλαγές που οι τελευταίες υπέστησαν από το 2014 και έπειτα; Υπάρχουν πιθανότητες ανάπτυξής τους, και αν ναι, ποιες είναι οι επικρατέστερες τάσεις αυτών;
Εξαιρώντας την Ρωσία, η Λευκορωσία είναι αναμφίβολα η πιο «ρωσική» μεταξύ των πρώην σοβιετικών δημοκρατιών. Από το 1994, στην εξουσία της χώρας βρίσκεται ο πρόεδρος Alexander Lukashenko. Στα 26 χρόνια της κυριαρχίας του, ο Lukashenko έχει δημιουργήσει ένα ανθεκτικό αυταρχικό καθεστώς, με την διάκριση των εξουσιών να είναι πρακτικά ανύπαρκτη και την αντιπολίτευση περιθωριοποιημένη και αδύναμη. Η Λευκορωσία έχει ως εκ τούτου χαρακτηριστεί ως η «τελευταία δικτατορία στην Ευρώπη». Στο επίκεντρο της εξωτερικής πολιτικής του Lukashenko, από το ξεκίνημα της προεδρίας του μέχρι σήμερα, βρίσκεται η Ρωσία.
Οι συνεργατικές σχέσεις που ο Lukashenko ανέπτυξε με την Ρωσία υπήρξαν αποτέλεσμα τόσο εσωτερικών παραγόντων όσο και στρατηγικών υπολογισμών. Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) και οι ΗΠΑ καταδίκασαν τον αυταρχισμό του Lukashenko και επέβαλλαν κυρώσεις στην Λευκορωσία κατά τα πρώτα έτη της προεδρίας του, με συνέπεια την απομόνωσή της από το δυτικό στρατόπεδο. Ο Lukashenko υιοθέτησε, επομένως, μια συγκεκριμένη στρατηγική για την διατήρηση της πολιτικής σταθερότητας και της οικονομικής βιωσιμότητας του καθεστώτος του. Η στρατηγική αυτή βασίζεται στην διατήρηση στενών σχέσεων με την Ρωσία, η οποία δεν προβάλλει απαιτήσεις περί εκδημοκρατισμού και φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων, και την εκμετάλλευση του φόβου που προκάλεσε στην Μόσχα η διεύρυνση του ΝΑΤΟ και της ΕΕ στην ανατολική Ευρώπη. Διατηρώντας, ταυτόχρονα, τον μέγιστο δυνατό βαθμό ανεξαρτησίας, η Λευκορωσία επιχειρεί να δείξει στο Κρεμλίνο πως είναι ο μοναδικός πιστός του σύμμαχος στην Ευρώπη, και δεν επιδιώκει ως εκ τούτου την ένταξή της στους ευρωατλαντικούς θεσμούς. Αμοιβή για αυτή την γεωπολιτική της πίστη είναι η προνομιακή πρόσβαση στην ρωσική αγορά, η παροχή δανείων και η εισαγωγή ρωσικού πετρελαίου και φυσικού αερίου σε προνομιακές τιμές. Η σταθερή ροή του ρωσικού χρήματος εξασφάλισε την σταθερότητα και ανθεκτικότητα του αυταρχικού καθεστώτος του Lukashenko. Ταυτόχρονα, όμως, κατέστησε την Λευκορωσία έντονα εξαρτημένη, οικονομικά και ενεργειακά, από τον ανατολικό γείτονά της.
Ο στρατηγικός προσανατολισμός της χώρας άρχισε, ωστόσο, να μεταβάλλεται από το 2014 και μετά. Η στρατιωτική επέμβαση της Ρωσίας στην Ουκρανία αύξησε την ένταση μεταξύ Ρωσίας και Δύσης σε επίπεδα πρωτοφανή μετά την λήξη του Ψυχρού Πολέμου. Ως επακόλουθο, η Ρωσία ενέτεινε τις προσπάθειές της να επιβληθεί στα γειτονικά της κράτη για να ενισχύσει την στρατηγική θέση της. Ταυτόχρονα, η φθίνουσα πορεία της ρωσικής οικονομίας, λόγω της πτώσης των τιμών του πετρελαίου το 2014 και των δυτικών οικονομικών κυρώσεων, κατέστησε την Μόσχα πολύ λιγότερο πρόθυμη να στηρίζει άλλα κράτη, χωρίς να λαμβάνει συγκεκριμένα ανταλλάγματα.
Η Λευκορωσία δεν ξέφυγε από τον κανόνα. Το 2015, η Ρωσία απαίτησε την παραχώρηση αεροπορικής βάσης εντός της λευκορωσικής επικράτειας (μέχρι σήμερα δεν διαθέτει μόνιμες στρατιωτικές βάσεις στην Λευκορωσία). Το 2016, άρχισε να ενισχύει τις στρατιωτικές της δυνάμεις στα σύνορα με την Λευκορωσία, χωρίς ιδιαίτερη επίσημη επεξήγηση. Και τον Δεκέμβριο του 2018, το Κρεμλίνο έθεσε ξαφνικά ένα τελεσίγραφο: αν η Λευκορωσία επιθυμεί την συνέχιση της ρωσικής οικονομικής στήριξης, οφείλει να προχωρήσει σε βαθύτερη πολιτική και οικονομική ενοποίηση μεταξύ των δύο κρατών, στην βάση της ρωσο-λευκορωσικής συνθήκης του 1999. Συγκεκριμένα, ο Ρώσος πρωθυπουργός Dmitry Medvedev απαίτησε, μεταξύ άλλων, ως πρώτο βήμα την δημιουργία κοινού νομίσματος και κοινής τελωνειακής υπηρεσίας. Απαντώντας στο ρωσικό τελεσίγραφο, ο Lukashenko διακήρυξε πως δεν θα παραχωρήσει την ανεξαρτησία της χώρας του για πετρέλαιο.
Η σύγκρουση Ρωσίας-Δύσης και οι αλλαγές στην ρωσική πολιτική έχουν φέρει την Λευκορωσία σε δύσκολη θέση. Παρά την εξάρτησή του από την Ρωσία, το Μινσκ δεν επιθυμεί να εμπλακεί στις συγκρούσεις της τελευταίας και να ανταγωνιστεί την Δύση, ούτε να απωλέσει την κρατική κυριαρχία του. Η Λευκορωσία δεν αναγνώρισε την προσάρτηση της Κριμαίας και επιχείρησε μάλιστα να αναλάβει διαμεσολαβητικό ρόλο στην ουκρανική σύγκρουση. Ο Lukashenko απορρίπτει κάθε ενδεχόμενο δημιουργίας ρωσικής αεροπορικής βάσης στην Λευκορωσία, έχοντας εγγυηθεί στην Ουκρανία και τα άλλα γειτονικά κράτη, πως δεν θα επιτρέψει την χρησιμοποίηση του εδάφους της χώρας του από την Ρωσία για την διεξαγωγή επιθετικών ενεργειών εναντίον τους. Ο βασικός του στόχος, που μοιάζει πλέον αντιφατικός, είναι να τηρήσει ουδέτερη στάση έναντι του ανταγωνισμού μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων και ταυτόχρονα να διατηρήσει τις προνομιακές οικονομικές σχέσεις με την Ρωσία.
Την ίδια στιγμή, από το 2015 μέχρι σήμερα, ενώ η ρωσική πολιτική-στρατιωτική πίεση αυξάνεται, η οικονομική στήριξη του Κρεμλίνου ολοένα και μειώνεται. Αντιμέτωπη με οικονομικά προβλήματα, η Ρωσία έχει περιορίσει τις εκπτώσεις για τις λευκορωσικές εισαγωγές ενέργειας, οι οποίες πρόκειται, σταδιακά, να καταργηθούν πλήρως μέχρι το 2025. Επομένως, το καθεστώς πιέζεται να αναζητήσει εναλλακτικές. Στην αναζήτηση των εναλλακτικών αυτών, ο Lukashenko έχει στραφεί δυτικά. Ενισχύοντας την συνεργασία της με τις ΗΠΑ και την ΕΕ, η Λευκορωσία επιδιώκει να ενδυναμώσει την οικονομία της και πρωτίστως την διαπραγματευτική της θέση έναντι της Ρωσίας, εκβιάζοντας ουσιαστικά το Κρεμλίνο με το ενδεχόμενο της απώλειας του μοναδικού ευρωπαϊκού του συμμάχου, και πιέζοντάς το έτσι να προβεί σε παραχωρήσεις. Η δυτική πλευρά, επίσης, άρχισε να δείχνει αυξημένο ενδιαφέρον για την στρατηγική θέση της Λευκορωσίας μετά την ουκρανική κρίση.
Οι εξελίξεις των τελευταίων πέντε ετών καταδεικνύουν μια δυναμική βελτίωσης των σχέσεων της Λευκορωσίας με την Δύση. Το 2016, η Ε.Ε. προέβη στην άρση των περισσότερων κυρώσεων κατά της Λευκορωσίας. Το 2018, η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων παρείχε το πρώτο της δάνειο στην Λευκορωσία, ύψους 160 εκατ. ευρώ. Οι εμπορικές συναλλαγές μεταξύ των δύο πλευρών έχουν αυξηθεί, όπως, επίσης και οι επενδύσεις της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης στην Λευκορωσία, που πλέον αγγίζουν σχεδόν τα 3 δις. ευρώ.
Βήματα προσέγγισης έχουν γίνει και από τις ΗΠΑ. Τον περασμένο Φεβρουάριο, ο Αμερικανός Υπουργός Εξωτερικών, Mike Pompeo επισκέφθηκε το Μινσκ – η πρώτη επίσκεψη ενός Υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ στην Λευκορωσία από το 1993. Εν μέσω της διένεξης Μινσκ-Μόσχας για τις τιμές του πετρελαίου, ο Pompeo ανακοίνωσε πως οι ΗΠΑ είναι έτοιμες να καλύψουν τις ενεργειακές ανάγκες της Λευκορωσίας. Πράγματι, τον προηγούμενο μήνα η Λευκορωσία εισήγαγε αμερικανικό πετρέλαιο για πρώτη φορά. Παρά την επίλυση της διένεξης με την Ρωσία, η λευκορωσική κυβέρνηση επιδιώκει πλέον την εύρεση εναλλακτικών προμηθευτών ενέργειας, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ, προκειμένου να μειώσει την ρωσική επιρροή.
Στο πλαίσιο όλων αυτών των δυναμικών, ποια είναι η πιθανότερη μελλοντική πορεία των ρωσο-λευκορωσικών σχέσεων;
Ενώ η εθελούσια υποταγή του Lukashenko στις ρωσικές απαιτήσεις περί ενοποίησης (ουσιαστικά ανεπίσημης προσάρτησης της Λευκορωσίας από την Ρωσία) είναι απίθανη, δεν πρέπει να αναμένεται και κάποια δραματική βελτίωση των σχέσεων του Μινσκ με την Δύση. Ούτε η Ουάσιγκτον και (ιδιαίτερα) οι Βρυξέλλες μπορούν να αγνοήσουν το γεγονός πως η Λευκορωσία παραμένει ένα αυταρχικό καθεστώς με στενούς δεσμούς με το Κρεμλίνο, ούτε ο Lukashenko είναι σε θέση να απομακρύνει την χώρα του από την Ρωσία, δεδομένου του υψηλότατου βαθμού της εξάρτησης της. Καταληκτικά, το πιθανότερο είναι πως ο Λευκορώσος ηγέτης θα εξακολουθεί να εκμεταλλεύεται το φιλοδυτικά του ανοίγματα προκειμένου να αποσπάσει ευνοϊκότερους όρους στις συναλλαγές με την Μόσχα, όπως την διατήρηση χαμηλών ενεργειακών τιμών, όχι να διαρρήξει τις σχέσεις του με αυτή.
Προπτυχιακός φοιτητής του τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς. Κύρια ερευνητικά ενδιαφέροντα αποτελούν οι διεθνείς σχέσεις και η στρατηγική, με έμφαση σε Μέση Ανατολή, Ρωσία-Ανατολική Ευρώπη και ελληνική εξωτερική πολιτική, η κυβερνοασφάλεια, ζητήματα υπηρεσιών πληροφοριών, η διπλωματική ιστορία και η ιστορία των ιδεών. Κατέχει άριστη γνώση της αγγλικής γλώσσας, ενώ αυτό το διάστημα μαθαίνει και τη ρωσική.
