Του Μιχάλη Σταματόπουλου,
Ο Φλάβιος Κλαύδιος Ιουλιανός θεωρείται μια από τις πιο αμφιλεγόμενες μορφές της βυζαντινής αυτοκρατορίας με προσωνύμια όπως «Παραβάτης», «Αποστάτης» να τον ακολουθούν μέχρι σήμερα. Τα προσωνύμια αυτά τα κέρδισε με την προσπάθειά του να αλλάξει το καθεστώς που υπήρχε με βάση τη χριστιανική θρησκεία και να επαναφέρει τη θρησκεία, τους θεσμούς και τις αξίες της Κλασσικής εποχής.
Γεννημένος το 331 στην Κωνσταντινούπολη, υιός του Ιουλίου Κωνστάντιου, ετεροθαλούς αδελφού του Μέγα Κωνσταντίνου, έζησε από πολύ μικρή ηλικία σε κλίμα φόβου και ανασφάλειας λόγω των συνωμοσιών και των συγκρούσεων που γίνονταν για τη διαδοχή του αυτοκρατορικού θρόνου. Ο Κωνστάντιος ο Β’ ενορχηστρώνει ένα όργιο δολοφονιών και εξόντωσης και αναλαμβάνει τη διαδοχή του θρόνου· αφού πρώτα δολοφονήσει τον Ιούλιο αποστέλλει τον Ιουλιανό και τον αδελφό του Γάλλο εξόριστους στη Νικομήδεια υπό την κηδεμονία του επισκόπου Ευσέβιου.
Στη Νικομήδεια ο Ιουλιανός έχει ως διδάσκαλο τον Μαρδόνιο, ελληνιστή ευνούχο από τη Θράκη, με τη βοήθεια του οποίου θα εισαγάγει τον νεαρό τότε Ιουλιανό στα ποιητικά κείμενα του Ομήρου και την αρχαία ελληνική θρησκεία. Μετά τον Μαρδόνιο, μεγάλη σημασία έχει η συμβολή του επισκόπου Γεωργίου, ο οποίος του διδάσκει τη χριστιανική διδασκαλία αλλά παράλληλα έχει στην κατοχή του μια τεράστια συλλογή με βιβλία αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Έτσι στα χρόνια της απομόνωσης και της εξορίας, ο Ιουλιανός αφιερώνεται με πάθος στη μελέτη του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και του «θεουργού» Ιάμβλιχου. Το 348 ο Ιουλιανός επέστρεψε για ένα σύντομο χρονικό διάστημα στην Κωνσταντινούπολη και εξορίζεται εκ νέου στη Νικομήδεια, ενώ την περίοδο εκείνη στην πόλη δίδασκε ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Λιβάνιος, τον οποίο ο Ιουλιανός μελετούσε και τον οδήγησε βαθύτερα στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία και θρησκεία. Ήδη από νεαρή ηλικία εικάζεται ότι είχε συνειδητά μεταστραφεί στην αρχαία ελληνική θρησκεία και είχε απαρνηθεί το χριστιανικό του βάπτισμα.
Ο ίδιος μελετά με πάθος και έρχεται σε επαφή με αρκετούς διανοούμενους φιλοσόφους της εποχής όπως ο Μάξιμος ο Εφέσιος που αποτέλεσε και σύμβουλός του μέχρι το τέλος της ζωής του. Έπειτα από μια νέα σκοτεινή περίοδο στη ζωή του με νέες εξορίες και την εκτέλεση του αδελφού του Γάλλου από τον Κωνστάντιο, το 355 πηγαίνει στην Αθήνα για να σπουδάσει δίπλα στον φιλόσοφο Προαιρέσιο, με συμφοιτητές του να είναι ο Γρηγόριος ο Θεολόγος και ο Βασίλειος ο Μέγας. Γοητεύεται από την Αθήνα και το ένδοξο παρελθόν της, ενώ παράλληλα μυείται στα Ελευσίνια Μυστήρια από έναν ιεροφάντη.
Το 355 ανακαλείται από τον Κωνστάντιο στο Μιλάνο και ανακηρύσσεται Καίσαρ. Πλέον, έχει να αντιμετωπίσει τους Αλαμανούς, οι οποίοι λυμαίνονται τα εδάφη της αυτοκρατορίας. Δίνει αποφασιστικές μάχες στη Γαλατία με σημαντικότερη αυτήν του Στρασβούργου το 357, αποκρούοντάς τους πέρα από τον Ρήνο. Τον φοβισμένο νεαρό που ασχολείται μόνο με τη φιλοσοφία και τον στοχαστικό τρόπο ζωής, έχει διαδεχθεί ένας σπουδαίος άνδρας με πειθαρχία, ολιγάρκεια, στρατιωτικές και διοικητικές ικανότητες που σέβονται και εκτιμούν οι στρατιώτες του. Μέχρι τότε ο Ιουλιανός είχε σημειώσει αρκετές νίκες ενάντια στους Αλαμανούς και τους Φράγκους και ενώ ήταν διοικητής επαρχίας στην περιοχή της Γαλατίας τον Φεβρουάριο του 360, ο στρατός τον ανακηρύσσει Αυτοκράτορα. Η εμφύλια σύγκρουση με τον Κωνστάντιο ήταν πλέον μονόδρομος. Οι δύο πλέον ισχυρότεροι άνδρες της αυτοκρατορίας ετοιμάζονταν για σύγκρουση συγκεντρώνοντας δυνάμεις, αλλά τελικά ο ξαφνικός θάνατος του Κωνστάντιου στην Κιλικία στις 5 Νοεμβρίου του 361 δίνει το οριστικό τέλος, καθώς ο ίδιος ορίζει διάδοχό του τον Ιουλιανό λίγο πριν πεθάνει ώστε να αποφευχθεί ένας νέος γύρος αιματοχυσίας για τη διαδοχή του.
Στις 11 Δεκεμβρίου του 361 ο Ιουλιανός εισέρχεται στην Κωνσταντινούπολη και τον περιμένει μια θερμή υποδοχή από τη Σύγκλητο και τους κατοίκους, ενώ παράλληλα ενταφίασε τον ξάδερφό του Κωνστάντιο, με όλες τις τιμές που του άρμοζαν, δίπλα στον πατέρα του Κωνσταντίνο στον ναό των Αγίων Αποστόλων. Πλέον, ήταν ο πιο ισχυρός άνδρας της αυτοκρατορίας.
Αμέσως μετά τη στέψη του σε Αυτοκράτορα φρόντισε αμέσως να αφαιρέσει αξιώματα και θέσεις κύρους από τους συνεργάτες του Κωνστάντιου και παράλληλα ίδρυσε στρατιωτικά δικαστήρια για όσους είχαν διαπράξει εγκλήματα. Στη συνέχεια φρόντισε να εξυγιάνει την αυτοκρατορική αυλή, η οποία ήταν βουτηγμένη στη διαφθορά, τα σκάνδαλα και την υπερβολικά μεγάλη πολυτέλεια. Επίσης, απομάκρυνε τους ευνούχους από το παλάτι και κράτησε ένα πολύ μικρό αριθμό προσωπικού για την αυλή. Ακόμη, προσπάθησε να καταπολεμήσει τη δωροδοκία και την εξαγορά αξιωμάτων που ήταν συχνό φαινόμενο την εποχή εκείνη. Ταυτόχρονα, προσπάθησε να επαναφέρει τους Δήμους ως αυτόνομα διοικητικά κέντρα με ειδικό διάταγμα το 362. Ήρθε σε μετωπική σύγκρουση με την Εκκλησία καθώς απαίτησε την επιστροφή των γαιών που κατείχε από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου, καθώς επίσης και τη συμμόρφωσή της προς τις υποχρεώσεις που είχε απέναντι στο Κράτος. Έδωσε φοροαπαλλαγές σε πολύτεκνες οικογένειες, έθεσε νέο φορολογικό πλαίσιο και αναδιάρθρωσε τα χρέη.
Όμως, ο σημαντικότερος σκοπός του ήταν η αναβίωση της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και παιδείας. Αρχικά ο ίδιος προσπάθησε να οργανώσει την «εθνική» θρησκεία στα πρότυπα οργάνωσης της χριστιανικής θρησκείας σε όλα τα επίπεδα όπως αξιώματα ιερατείου, ναοί, φιλανθρωπία και κατήχηση. Επιπλέον, επικύρωσε την ανεξιθρησκία ώστε χριστιανοί και εθνικοί να μπορούν δημόσια να τελούν τα λατρευτικά τους καθήκοντα. Την ίδια στιγμή, ο ίδιος επανέφερε από την εξορία χριστιανούς επισκόπους. Έδωσε θρησκευτική ελευθερία στους Ιουδαίους και τους άφησε να ανακατασκευάσουν τον ναό του Σολομώντα. Παράλληλα, επικύρωσε την αναστήλωση των «εθνικών» ναών και την επιστροφή των χρημάτων που είχε κατάσχει το κράτος από τα ταμεία τους. Ο ίδιος δε συμμετείχε πάρα πολλές φορές σε δημόσιες θυσίες ζώων ως προσφορά στους Θεούς.
Η απόφαση που αποτέλεσε πλήγμα για την Εκκλησία ήταν η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση που απαγόρευσε σε χριστιανούς διδασκάλους να διδάσκουν κλασσική φιλοσοφία, κάτι το οποίο είχε σαν αποτέλεσμα πολλοί χριστιανοί να απομακρυνθούν από δημόσιες θέσεις και να ξεσηκώσει θύελλα αντιδράσεων.
Στις 26 Ιουνίου 363, σε μια μάχη στο σημερινό Ιράκ ενάντια στον Πέρση βασιλιά Σαπώρ Α’, τραυματίζεται θανάσιμα από δόρυ. Μεταφέρεται στη σκηνή του ετοιμοθάνατος και μέχρι τη στιγμή που ξεψύχησε μιλούσε για τον θάνατο και την αθανασία της ψυχής με τους φιλοσόφους Πρίσκο και Μάξιμο. Υπήρξαν δε και αναφορές ότι ο Ιουλιανός χτυπήθηκε από Βυζαντινό στρατιώτη, κάτι το οποίο υποστηρίζει ο φιλόσοφος Λίβανος σε σχέση με το γεγονός ότι στο αντίπαλο στρατόπεδο κανένας στρατιώτης δε ζήτησε αμοιβή ή βραβεύτηκε λόγω του ότι έπληξε θανάσιμα τον αντίπαλο ηγέτη. Ο «υιός του Ηλίου», όπως του άρεσε να τον αποκαλούν, ήταν μόλις 32 ετών και είχε κυβερνήσει 18 μήνες. Οι εθνικοί έλαβαν το νέο του θανάτου του με λύπη, ενώ πολλοί χριστιανοί ένιωσαν χαρά και ανακούφιση. Διάδοχός του ορίστηκε ο Ιοβιανός, ο οποίος ήταν διοικητής της αυτοκρατορικής φρουράς.
Ο Ιουλιανός ήταν μια προσωπικότητα που δίχασε αρκετά και έμεινε σημείο αναφοράς σε όλη τη βυζαντινή ιστορία. Πολλοί ήταν αυτοί που στηλίτευσαν τον ίδιο και το έργο του με χαρακτηρισμούς όπως Αποστάτης ή Παραβάτης, αλλά και αρκετοί αυτοί που τον θεωρούσαν Εστεμμένο Φιλόσοφο. Το αξιοσημείωτο της ιστορίας είναι ότι ο θείος του ο Μέγας Κωνσταντίνος ήταν ο πρώτος χριστιανός ηγεμόνας της αυτοκρατορίας, ενώ ο ίδιος αποτέλεσε τον τελευταίο εθνικό μονάρχη.
Τέλος, μετά τον θάνατό του η Κλασσική Φιλοσοφία βρέθηκε στη λήθη για πολλούς αιώνες μέχρι οι διανοούμενοι της Αναγέννησης να την επαναφέρουν στο προσκήνιο.
Βιβλιογραφία
- Τσοπάνης Κ. 2007, ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ – Φιλόσοφος ή Αποστάτης; Σειρά: Mεγάλες Μορφές του Παρελθόντος, Αθήνα-Εκδόσεις Περισκόπιο, σελ. 20-27, 50-59, 70-75
- Μπελέζος Δ., Οι εκστρατείες του Ιουλιανού στον Ρήνο: Ο αγώνας για την προστασία των Ρωμαϊκών συνόρων, μηνιαίο περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, Τεύχος 115-Μάρτιος 2006, εκδόσεις Περισκόπιο, σελ. 34-43
- Cyril Mango, 2002. The Oxford History of Byzantium, Oxford University Press, σελ. 53-59, 141-142
- Βασίλιεφ Α. 1995, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 324-1453, τόμος Πρώτος, Αθήνα-Εκδόσεις Πάπυρος, σελ. 77-109
