Του Γιώργου Ναθαναήλ,
Λίγα λόγια για τα γεγονότα του Εμφυλίου
Αναμφίβολα έχει χυθεί πολύ μελάνι στη σύγχρονη ελληνική ιστοριογραφία για το τι συνέβη στα χρόνια μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Ως γνωστόν τα χρόνια μετά την Κατοχή ακολούθησε ένας ακόμα εμφύλιος πόλεμος, ο πιο γνωστός και ο πιο αιματηρός, από αυτά που γνωρίζουμε τουλάχιστον. Η πλειονότητα της ιστοριογραφίας τοποθετεί την έναρξη του Εμφυλίου το 1946 και πιο συγκεκριμένα στις 31 Μαρτίου. Ωστόσο, ο αναίμακτος εμφύλιος είχε ξεκινήσει από πολύ πιο πριν. Αρκετά χιλιόμετρα μακριά από την Ελλάδα, το 1943 η Σοβιετική Ένωση πετύχαινε την πιο σημαντική νίκη του ανατολικού μετώπου του πολέμου. Η Βέρμαχτ είχε ηττηθεί στο Στάλινγκραντ κι έτσι η χώρα άντεξε και προετοιμαζόταν για την αντεπίθεση. Στη Δύση, η Αγγλία άντεχε από τα χτυπήματα της Λούφτβαφφε και περίμενε τη βοήθεια από την απέναντι όχθη του Ατλαντικού. Ο ανίκητος στρατός της Εθνικοσοσιαλιστικής Γερμανίας δείχνει να μη μπορεί να επιβληθεί άλλο, και στην Ελλάδα αρχίζουν οι πρώτες σκέψεις για το ποιος θα κυβερνήσει αυτόν τον τόπο μετά τους Ναζί. Στο μυαλό των ανταρτών της χώρας η απάντηση είναι
πως αυτοί θα την αναλάβουν και στο μυαλό της εξόριστης κυβέρνησης στο Κάιρο και στο μυαλό του βασιλιά Παύλου πως αντίστοιχα θα την κυβερνήσουν αυτοί. Προσωπικά, τότε τοποθετώ την έναρξη του Εμφυλίου, γιατί αρχίζουν να διαμορφώνονται σκέψεις και καταστάσεις στο μυαλό των αντιμαχόμενων. Ας πιάσουμε, όμως, το νήμα των γεγονότων από την αρχή.
Ήδη πριν την Απελευθέρωση δρούσαν στη χώρα πολλές μικρές και μεγάλες αντιστασιακές ομάδες που πολεμούσαν τους Γερμανούς και ταυτόχρονα σκοτώνονταν και μεταξύ τους. Κάποια στιγμή, το 1944, καλούνται οι εκπρόσωποι αυτών των ομάδων να έρθουν με τη συνδρομή Βρετανών στη Μέση Ανατολή, εκεί όπου θα κρινόταν εν πολλοίς το μέλλον της χώρας. Αποφασίστηκε εκεί πως με το τέλος του πολέμου την εξουσία στη χώρα θα την είχε μια κυβέρνηση υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου, δηλαδή τα αστικά κόμματα, με τη συμμετοχή του ΕΑΜ. Πολιτικά, τουλάχιστον, η κατάσταση κρίθηκε τότε στον Λίβανο, όπως υποστηρίζουν πολλοί μελετητές.
Οι Γερμανοί φεύγουν σταδιακά από τη χώρα και τον Οκτώβριο του 1944 η χώρα επίσημα θεωρείται ελεύθερη από τους Ναζί. Οι Βρετανοί είχαν παίξει καθοριστικό ρόλο στο να βρει η κυβέρνηση που ήρθε με το Αβέρωφ την εξουσία ελεύθερη, αφού το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ ήταν πολύ ισχυρό και μπορούσε να την καταλάβει. Έστελναν εφόδια στις μικρές ομάδες που αντιμάχονταν το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, για να συνεχίσουν να του προξενούν προβλήματα και να μην του αφήνουν το πεδίο ελεύθερο. Με τη συμφωνία της Καζέρτας, λίγες ημέρες πριν την επίσημη απελευθέρωση (18 Οκτωβρίου 1944), οι Άγγλοι πέτυχαν να ενοποιήσουν τις αντιστασιακές ομάδες, τουλάχιστον μερικώς.
Α’ Φάση του ένοπλου Εμφυλίου
Σε αυτήν την Α’ φάση τοποθετώ τα γεγονότα του Δεκεμβρίου του 1944 και την κατάσταση το 1945. Αρχικά, στα Δεκεμβριανά με την καταλυτική στήριξη των Βρετανών, η κυβέρνηση του Λιβάνου, που δεν ικανοποιούσε το ΚΚΕ, νίκησε. Για περισσότερες πληροφορίες επί του θέματος έχω γράψει 2 κείμενα τα οποία μπορείτε να βρείτε εδώ (Α’ μέρος) και εδώ (Β’ μέρος). Μετά από την ήττα στην πρωτεύουσα ήρθε η συμφωνία των 2 αντιπάλων. Η γνωστή στην ιστορία ως Συμφωνία της Βάρκιζας (12 Φεβρουαρίου 1945). Για τις λεπτομέρειες της συμφωνίας μπορείτε να διαβάσετε το κείμενο του Αναστάση Μπάρλα, το οποίο θα βρείτε εδώ. Καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους 1945 η χώρα είναι πολιτικά ασταθής, αφού τον Ιανουάριο έφυγε από την κυβέρνηση ο Γεώργιος Παπανδρέου κι ανέλαβε ο Νικόλαος Πλαστήρας. Μετά τη συμφωνία το κράτος κυνηγούσε τους αριστερούς προκειμένου να εξαλείψει τις πιθανότητες η χώρα να περιέλθει στη σφαίρα επιρροής της Σοβιετικής Ένωσης. Εξάλλου, οι Βρετανοί με τις κινήσεις τους πριν και μετά την Απελευθέρωση έδειχναν πόσο πολύ ήθελαν να έχουν τη χώρα υπό την επιρροή τους. Οι πρωθυπουργοί εναλλάσσονταν, αφού κανείς δε μπορούσε να σχηματίσει ισχυρή κυβέρνηση. Όλοι τους διορίζονταν από τον Αντιβασιλέα Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό, ο οποίος ανέλαβε για ένα μικρό διάστημα την εξουσία. Οι κυβερνήσεις ήταν υπηρεσιακές έως ότου ερχόταν η μεγάλη μέρα των πρώτων μεταπολεμικών εκλογών, στις 31 Μαρτίου 1946.
Β’ Φάση του ένοπλου Εμφυλίου
Στις εκλογές αυτές το ΚΚΕ δεν έλαβε μέρος. Έτσι οι αντίπαλοί του, οι φιλοβασιλικοί, θριάμβευσαν. Ωστόσο, υπήρξε έντονη συζήτηση για την αποχή που είχαν αυτές οι εκλογές. Το ΚΚΕ τοποθετούσε το ποσοστό κοντά στο 50%. Άλλοι δε, το τοποθετούσαν στο 10%, κυρίως διεθνείς αναλυτές. Τα προβλήματα στους καταλόγους και τα λάθη ήταν πολλά. Σήμερα πιστεύεται πως το ποσοστό ανερχόταν σε 25%. Το ΚΚΕ θεώρησε την αναμέτρηση παράνομη και νοθευμένη. Την ίδια μέρα γίνεται επίθεση στον σταθμό της χωροφυλακής στο Λιτόχωρο όπου σκοτώνονται 11 άτομα από 33 κομμουνιστές υπό τον Αλέξανδρο Ρόσιο. Αυτό θεωρείται το πρώτο γεγονός του Εμφυλίου στην Ελλάδα. Η κατάσταση στη Μακεδονία άρχισε να ξεφεύγει, ειδικά μετά τη διενέργεια δημοψηφίσματος για την επάνοδο του βασιλιά στη χώρα, όπου το αποτέλεσμα ήταν υπέρ της μοναρχίας. Πόλεις και περιοχές της Μακεδονίας άρχισαν να καταλαμβάνονται από τους Αντάρτες. Το φθινόπωρο συστάθηκε ο Δημοκρατικός Στρατός, δηλαδή η ένοπλη οργάνωση του ΚΚΕ.
Η Μακεδονία αποτέλεσε το κύριο πεδίο της σύγκρουσης αφού ο Δημοκρατικός Στρατός δεχόταν βοήθεια από χώρες γειτονικές της Ελλάδας, οι οποίες είχαν κομμουνιστικά καθεστώτα κι ήθελαν την επικράτηση του κομμουνισμού και στην Ελλάδα. Το 1947 είναι σημαντικό έτος για τον πόλεμο, αφού τη Βρετανία, που πλέον δεν είναι τόσο ισχυρή όσο παλιότερα, αντικαθιστούν οι ΗΠΑ. Ο Τρούμαν δήλωσε την ξεκάθαρη παροχή βοήθειας της χώρας του στην Ελλάδα και την Τουρκία, για να μη βρεθούν υπό Σοβιετική επιρροή. Το σχέδιο Μάρσαλ, επίσης, συνέβαλε στον σχηματισμό θετικής γνώμης του ελληνικού λαού για τις ΗΠΑ. Μετά από σφοδρές μάχες το 1948 και το 1949, με πιο γνωστή αυτή στο Γράμμο και στο Βίτσι, ο Ελληνικός Στρατός νίκησε. Κάπως έτσι τίθεται το τέλος στο στρατιωτικό σκέλος του Εμφυλίου. Φυσικά, η εξιστόρηση των γεγονότων είναι πολύ συνοπτική και επικεντρώνομαι μόνο σε κομβικά σημεία. Αναφέρθηκα περισσότερο στην περίοδο πριν την Απελευθέρωση και στα έτη 1944 και 1945, για να ενισχύσω τη θέση μου πως ο Εμφύλιος ξεκινά εν τοις πράγμασι πριν το 1946.
Βέροια-Πρόσκοποι και Εμφύλιος
Η Βέροια και η ευρύτερη περιοχή της απελευθερώθηκαν από τους Ναζί τον Οκτώβριο του 1944. Στις πόλεις εισήλθε ο στρατός του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Η περιοχή της Νάουσας βοηθούσε πολύ τους αντάρτες όλα αυτά τα χρόνια για να διενεργούν επιθέσεις εναντίον των Γερμανών. Μετά την ήττα του ΕΑΜ στην Αθήνα, η εξουσία του υποχώρησε στην ευρύτερη περιοχή. Το 1945 γνωρίζουμε πως η ΣΕΠ και η Εφορεία της Βέροιας ανασυστάθηκαν κι είχαν εύρυθμη λειτουργία και πολυάριθμες και πολυμελείς ομάδες από ‘δω κι έπειτα. Η αλήθεια είναι πως δεν έχουμε πολλά στοιχεία που να υποδηλώνουν ότι υπήρχε ανησυχία στις τάξεις των Προσκόπων. Ενδεχομένως να μην έπρεπε να γίνει αντιληπτή στα περισσότερα μέλη της, λόγω του νεαρού της ηλικίας τους. Οι κατασκηνώσεις λειτουργούσαν κανονικά έως ότου ο Εμφύλιος πήρε άγριες διαστάσεις. Το 1948 ήταν μία από τις καλύτερες χρονιές των Προσκόπων της Βέροιας, αφού υπήρχαν πολλές ομάδες Προσκόπων. Το πρώτο δείγμα εμφανούς ανησυχίας ήταν η μεταφορά των κατασκηνώσεων κοντά στις ακτές του Θερμαϊκού, προκειμένου να διασφαλιστεί η ζωή των Προσκόπων. Αυτή, συνεπώς, είναι μια κίνηση που δείχνει πως η ζωή στις προσκοπικές τάξεις δεν έμεινε ανεπηρέαστη. Η στιγμή που οι Πρόσκοποι της Βέροιας είχαν ενεργή συμμετοχή στη διαμάχη, ήταν το 1949.
Η Μάχη της Νάουσας
Η Νάουσα ήταν έκθετη σε επιθέσεις των ανταρτών καθ’ όλη τη διάρκεια του Εμφυλίου. Στις 11 Ιανουαρίου, μετά από παραπλανητικά πυρά του Δημοκρατικού Στρατού στην Έδεσσα, ξεκινά η επίθεση. Πολύ γρήγορα ο Δημοκρατικός Στρατός κάμπτει την αντίσταση του Εθνικού Στρατού και παρά τις ενισχύσεις που στάλθηκαν από τη Βέροια και τη Σκύδρα, ο Δημοκρατικός Στρατός κράτησε τις θέσεις του. Ένα μέρος της πόλης της Νάουσας, σύμφωνα με κάποιες πηγές, κάηκε κι υπήρξαν βίαιες αρπαγές νέων. Δυστυχώς, σύμφωνα πάντα με ορισμένες πηγές, υπήρξαν και δολοφονίες αμάχων. Βέβαια, άλλες πηγές δεν αναφέρουν τα ανωτέρω γεγονότα. Ο Δημοκρατικός Στρατός δεν έμεινε στην πόλη. Στις 6 το απόγευμα στις 14 Ιανουαρίου ξεκίνησε η υποχώρησή του προς τις προγενέστερες θέσεις. Την επομένη ο Εθνικός Στρατός εισήλθε στην πόλη και μαζί του και κάποιοι Πρόσκοποι της Βέροιας και της Θεσσαλονίκης. Οι Πρόσκοποι της Βέροιας πιο πριν είχαν βοηθήσει τους στρατιώτες του Εθνικού Στρατού παρέχοντάς τους γάλα και ψωμί στη διάρκεια της μάχης. Αναφέρεται πως οι Πρόσκοποι
συνέβαλαν καθοριστικά στο να προστατευθούν παιδιά και τραυματίες. Βέβαια, βοήθησαν και στη δυσάρεστη διαδικασία περισυλλογής νεκρών εντός της πόλης. Επίσης, βοήθησαν στο να στηθούν συσσίτια για τους κατοίκους της πόλης. Αναφέρεται η πληροφορία πως υπήρχαν χώροι με νάρκες μέσα στην πόλη, καθώς και νεκροί που είχαν παγιδευτεί με νάρκες. Προσωπικά δε γνωρίζω κατά πόσο ισχύει η εν λόγω πληροφορία, διότι δεν αναφέρεται πουθενά αλλού, αλλά ας αρκεστούμε στην απλή παράθεσή της. Οι Πρόσκοποι βοήθησαν τους συνανθρώπους τους εκείνες τις δύσκολες ώρες κι η βοήθειά τους έχαιρε επιδοκιμασιών από πολλά υψηλά στελέχη του Προσκοπικού Σώματος. Η ύψιστη τιμή ήρθε από τον βασιλιά Παύλο, που παρασημοφόρησε τη σημαία του σώματος στις 25 Οκτωβρίου 1949.
Ο Εμφύλιος άφησε πολλές πληγές στη χώρα, οι οποίες είναι εμφανείς μέχρι και σήμερα, γιατί κανείς δε μιλά ανοιχτά για εκείνα τα χρόνια. Η θέση της ιστορίας για τα συγκεκριμένα γεγονότα, αλλά και γενικότερα, είναι να μας λέει όλα όσα έγιναν, συνδυάζοντας τις πληροφορίες που έχει στα χέρια της. Ερμηνεύει κινήσεις πρωταγωνιστών κι απλών ανθρώπων. Δεν είναι ποτέ στρατευμένη, κι αν ποτέ είναι, τότε δεν είναι ιστορία. Παρουσιάζει όλες τις πλευρές κι αφήνει τις αποφάσεις να τις πάρει ο κόσμος που τη διαβάζει.
Βιβλιογραφία
- Βασίλης Ραφαηλίδης (2018), Ιστορία (κωμικοτραγική) του Νεοελληνικού κράτους (1830-1974), σελ. 175-270
- Παύλος Δ. Πυρινός (1990), Ιστορία του Προσκοπισμού στη Βέροια (1918-1950), σελ. 130-205
- Στέφανος Ε. Ζάχος (1979), Αναμνήσεις ενός Βεροιώτη, σελ. 33 και 34
- Θεόδωρος Σαμπατάκης, Οι διαπραγματεύσεις με τους Γερμανούς, Καθημερινή
- Ιωάννης Κολιόπουλος, Η Μακεδονία σύνορο δύο κόσμων (1945-1949), Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα
- Αντώνης Κλαψής, Οι εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946, Καθημερινή
- Ιωάννα Ζούλα, Γράμμος-Βίτσι Αύγουστος 1949, Το Βήμα
- Λάζαρος Κουμπουλίδης, Γιατί δε γιορτάζεται η απελευθέρωση της Βέροιας από τους Γερμανούς, αλλά μόνο από τους Τούρκους;, Ημερήσια
- Χρήστος Ι. Σκούπρας (2016), Κατοχή, εαμική εξουσία, εμφύλιος στην Ημαθία, εκδ. Εταιρεία Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Νομού Ημαθίας.
