Του Αλέξη Κωνσταντόπουλου
Όταν μιλάμε για την «κοινωνική επανένταξη» εννοούμε την διαδικασία της κοινωνικής ένταξης του αποφυλακισμένου ή του κρατουμένου στο κοινωνικό περιβάλλον. Κατά το πέρασμα των χρόνων χρησιμοποιήθηκαν πολλοί και διαφορετικοί όροι για να περιγράψουν αυτή τη διαδικασία, όμως, αυτός που επικράτησε ήταν αυτός της «κοινωνικής επανένταξης». Η επικράτηση του συγκεκριμένου όρου δείχνει μια βαθιά ριζωμένη κοινωνική πεποίθηση. Ας εξετάσουμε όμως την έννοια που αυτός εμπερικλείει από την αρχή.
Την δεκαετία του ’50 και του ’60 πρωτοεμφανίστηκε η ιδέα της αναμόρφωσης των εγκληματιών, μια ιδέα που τότε, φαινόταν πολλά υποσχόμενη και αντιμετωπίστηκε ιδιαιτέρως θετικά από τα σωφρονιστικά καταστήματα. Τη δεκαετία του ’70, όμως, η κατάσταση άλλαξε. Ο Martison μαζί με μια ομάδα ερευνητών αμφισβήτησαν την αξιοπιστία των ευρημάτων όσων ερευνών έδειχναν την αναμόρφωση ως μια αποτελεσματική λύση. Συγκεκριμένα, σημείωσαν μέσα στις έρευνές τους ότι «τίποτα δε λειτουργεί», οδηγώντας, έτσι, στην γέννηση του ομώνυμου κινήματος «NothingWorks» Το κίνημα αυτό επικράτησε αρχικά στις ΗΠΑ. Αφού η αναμόρφωση των εγκληματιών δε λειτουργεί ως τρόπος καταπολέμησης του εγκλήματος, αποφασίστηκε να εφαρμοστεί μια διαφορετική τακτική η οποία δεν ήταν άλλη παρά η δημιουργία ενός αυστηρότερου συστήματος ποινικής δικαιοσύνης. Έτσι, έχουμε συχνότερη εφαρμογή τιμωρητικών ποινών στέρησης της ελευθερίας και ως εκ τούτου, κορεσμός του σωφρονιστικού συστήματος, ως αναπόφευκτο αποτέλεσμα της εύκολης προσφυγής στις ιδρυματικές ποινές.
Η κοινωνική επανένταξη, όμως, δεν είναι μόνο μια αντεγκληματική πολιτική όπως συχνά παρουσιάστηκε στο παρελθόν απ τους επικριτές της. Αντίθετα είναι ένα θεμελιώδες δικαίωμα και καθήκον της Πολιτείας. Ως «κοινωνική επανένταξη» δεν εννοείται μόνο η -από τεχνικής έννοιας- επανεκπαίδευση των κρατουμένων, αλλά κυρίως, το δικαίωμα των πολιτών -ανεξαρτήτως του αν εγκληματήσαν κάποια στιγμή ή όχι- στην ισότητα των ευκαιριών εντός της κοινωνίας.
Το Κράτος έχει την υποχρέωση -αν επιθυμεί να αποκαλείται Κράτος Δικαίου- να εξασφαλίζει στους κρατούμενους και τους αποφυλακισμένους, τις συνθήκες αυτές οι οποίες θα επιτρέπουν την ομαλή τους επανένταξη στην κοινωνία, αλλά και την αφομοίωσή τους από αυτή. Με άλλα λόγια, θα μπορούσαμε να ορίσουμε την κοινωνική επανένταξη ως την υποχρέωση του Κράτους να υποβοηθά τον πρώην φυλακισμένο να επανέλθει στην κοινωνική ζωή, έχοντας τη δυνατότητα να αναδημιουργήσει τους οικογενειακούς, επαγγελματικούς και κοινωνικούς του δεσμούς, με ίσες ευκαιρίες με τον μη εγκληματήσαντα. Παράλληλα, το Κράτος έχει την υποχρέωση να «εκπαιδεύσει» τους κρατούμενους για το πως να επανενταχθούν στην κοινωνία, δηλαδή, να τους παρέχει τα κατάλληλα εφόδια, ώστε να μπορέσουν, μετά την απόλυσή τους, να επανενταχθούν στην κοινωνία και να συνεχίσουν κανονικά τη ζωή τους.
Εάν θέλουμε να προσεγγίσουμε το θέμα της κοινωνικής επανένταξης από μια νομική σκοπιά, μπορούμε, να αναφερθούμε στο αρ. 25 του Συντάγματος, το οποίο ορίζει το δικαίωμα του αποφυλακισμένου στην κοινωνική του (επαν)ένταξη, με τρόπο ανάλογο με αυτόν που ορίζει για τα άτομα με πνευματικές και σωματικές ειδικές ανάγκες. Η κοινωνική επανένταξη, με έρεισμα τη συνταγματική αρχή του κοινωνικού Κράτους, αποτελεί κοινωνικό δικαίωμα, αλλά και θετική διάκριση υπέρ των κοινωνικά αδυνάτων.
Για όσους δεν πείθονται από την επίκληση δικαιωμάτων και συνταγματικών άρθρων θα επικαλεστούμε έναν πιο πρακτικό λόγο για τον οποίο το ελληνικό Κράτος πρέπει να επενδύσει στην κοινωνική επανένταξη των κρατουμένων και των αποφυλακισμένων. Ο λόγος αυτός είναι ο σημαντικός ρόλος της επανένταξης στην αντεγκληματική πολιτική. Σε μεγάλο βαθμό το πρόβλημα «του υπερπληθυσμού» των φυλακών, μαζί με όποια λειτουργικά προβλήματα αυτό επιφέρει, οφείλεται στο συχνο φαινόμενο της υποτροπής των αποφυλακισμένων. Ένας μεγάλος αριθμός των κρατουμένων είναι οι κρατούμενοι που έχουν «κυκλική πορεία», δηλαδή, επαναλαμβάνουν την εγκληματική τους δράση μετά την αποφυλάκισή τους. Επομένως, η λειτουργία σωστά οργανωμένων και αποτελεσματικών προγραμμάτων κοινωνικής επανένταξης θα βοηθούσε στη μείωση του αριθμού των υπότροπων αποφυλακισμένων και ως εκ τούτου, στη μείωση του πληθυσμού των φυλακών.
Στην χώρα μας είναι δεδομένο πως το σύστημα κοινωνικής επανένταξης, δεν λειτουργεί κατά τον επιθυμητό τρόπο , ούτε επιτυγχάνει τα αποτελέσματα που θα όφειλε να επιτύχει. Για να καταλάβουμε καλύτερα τι λειτουργεί ανασταλτικά ως προς την αποτελεσματικότητα του ,είναι αναγκαίο να κοιτάξουμε -εκτός από το σύστημα ποινικής δίωξης και το σωφρονιστικό σύστημα- την ίδια την κοινωνία μας. Οι φυλακισμένοι είναι κατά κύριο λόγο άτομα τα οποία ήταν ήδη αποκλεισμένα από την κοινωνία (ο κοινωνικός αποκλεισμός μπορεί να μην είναι πάντα φανερός). Προέρχονται από ευάλωτες κοινωνικές ομάδες και αντιμετωπίζουν καταστάσεις που τους οδηγούν στο έγκλημα. Κανείς δε γεννιέται εγκληματίας, αυτοί οι άνθρωποι, όμως, εξαναγκάζονται,από εξωγενείς -συνήθως- παράγοντες, να εγκληματήσουν.
Συμπερασματικά, δεν χρειάζεται τόσο η δημιουργία οργανισμών και ομάδων που θα φροντίζουν για την επανένταξη όσο η αλλαγή των συνθηκών που οδηγούν στο έγκλημα. Σημαντικότερη της εφαρμογής αντεγκληματικής πολιτικής είναι η εφαρμογή πολιτικής που θα αντιμετωπίσει την φτώχεια, την ανισότητα και την περιθωριοποίηση. Οι φυλακισμένοι στην πλειονότητα τους δεν είναι «κακοί». Είναι ως επί το πλείστον άνθρωποι αδύναμοι, και δεν ευθύνονται τόσο αυτοί όσο οι κοινωνικές συνθήκες. Αντί, λοιπόν, ως κοινωνία, μετά τη φυλάκισή τους να επαναλαμβάνουμε αυτό το οποίο τους οδήγησε εκεί, την κοινωνική περιθωριοποίηση, θα ήταν προτιμότερο να προσπαθήσουμε για την άμβλυνση της και για την ισότητα ανάμεσα σε όλους, ανεξαρτήτως του παρελθόντος τους…Καλύτερα να προσπαθήσουμε για την βελτίωση του «αύριο» αυτών των ανθρώπων, παρά να κρίνουμε το παρελθόν τους, αυτός είναι ο ιδανικός σωφρονισμός και η αποτελεσματικότερη επανένταξη!
Γεννήθηκε το 1999 στην Αθήνα. Είναι δευτεροετής φοιτητής στο τμήμα ιστορίας και φιλοσοφίας της επιστήμης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ ταυτόχρονα σπουδάζει και νομική στο γαλλικό Κολλέγιο id'EF. Έχει λάβει μέρος σε πλήθος ρητορικών αγώνων τόσο εντός όσο και εκτός Ελλάδος και στον ελεύθερο του χρόνο ασχολείται με τον αθλητισμό.
