Δόγμα Monroe: Το σημείο καμπής της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής

Του Στέφανου Κωστούρου, 

Εάν θέλαμε να περιγράψουμε την πορεία της εξωτερικής πολιτικής των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής διαχρονικά, θα αρκούμασταν στην αναφορά των δύο βασικών δογμάτων που υιοθετήθηκαν ή και υιοθετούνται κατά περίσταση έως σήμερα. Το πρώτο είναι το περίφημο Δόγμα Truman (1947), με το οποίο οι ΗΠΑ πορεύτηκαν στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου στοχεύοντας στην αποτροπή κομμουνιστικής κυριαρχίας σε χώρες της Ευρώπης (βλέπε Ελλάδα). Από την άλλη, θα αναφέρουμε το Δόγμα Monroe (1823), μία θεμελιώδους σημασίας θέση για τον 19^ο και 20^ο αιώνα.

Αν υπάρχει κάτι κοινό με μια πρώτη ανάγνωση μεταξύ τους, είναι αυτό της ονομασίας τους. Και στις δύο περιπτώσεις τα ονόματα δόθηκαν προς τιμήν του προέδρου της περιόδου που εισήχθησαν, στον Harry Truman, 33^ο πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής (1945-1953) και στον James Monroe, 5^ο Πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών (1817-1825). Και τα δύο, ωστόσο, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ και στην εδραίωσή της ως παγκόσμια ηγέτιδα δύναμη.

Στις αρχές του 19^ου αιώνα η Λατινική Αμερική συγκλονίζεται από τις επαναστάσεις των κρατών της. Οι άλλοτε ευρωπαϊκές αποικίες των Ισπανών και των Πορτογάλων επιδιώκουν την άνοδο αυτοχθόνων κυβερνήσεων και τη διάρρηξη των παραδοσιακών δεσμών με τις απολυταρχικές μητροπόλεις της Ευρώπης. Οι ΗΠΑ τηρούν ουδέτερη στάση, καθώς επιζητούσαν την αγορά της Florida από την Ισπανία. Τα βασίλεια της Ευρώπης θεωρούν ότι στα πλαίσια της Ιεράς Συμμαχίας πρέπει να επέμβουν δραστικά και στην αμερικανική ήπειρο. Η Αγγλία, ωστόσο, διαφωνεί. Ο Υπ. Εξωτερικών Canning θεωρούσε πως η ενίσχυση των επαναστατημένων λαών των αποικιών θα ευνοούσε την Αγγλία μέσω του εμπορίου και της βιομηχανίας της, καθώς θα αποκτούσαν έναν νέο «πελάτη». Μάλιστα, ζητήθηκε η έκδοση κοινής ανακοίνωσης ΗΠΑ–Αγγλίας για την αποτροπή της παρέμβασης της Ιεράς Συμμαχίας.

Παρ’ όλα αυτά, οι Αμερικανοί αρνήθηκαν την κοινή ανακοίνωση. Το αντι-βρετανικό αίσθημα που επικρατούσε στη χώρα, ως αποτέλεσμα του πρόσφατου Αγγλο-Αμερικανικού Πολέμου (1812-1814), καθιστούσε αδύνατη μια τέτοια απαράδεκτη κίνηση. Έτσι, αποφασίστηκε η μονομερής διακοίνωση από πλευράς Αμερικανών και στις 2 Δεκεμβρίου 1823 ο πρόεδρος James Monroe προχώρησε σε διάγγελμα προς το Κογκρέσο στο οποίο καθόρισε τις δύο βασικές αρχές του: πρώτη ήταν η αρχή του μη περαιτέρω αποικισμού. Οι ΗΠΑ θεωρούσαν μη ανεκτό τον οποιονδήποτε επιπλέον αποικισμό στην αμερικανική ήπειρο, αναγνωρίζοντας ωστόσο τις ήδη υπάρχουσες αποικίες. Κάθε προσπάθεια επέκτασης της επιρροής της Ευρώπης θα θεωρείτο πράξη εχθρική. Στη συνέχεια, ακολουθούσε η αρχή της μη επεμβάσεως, σύμφωνα με την οποία οι Ηνωμένες Πολιτείες από εδώ και στο εξής δε θα επενέβαιναν σε πολέμους μεταξύ ευρωπαϊκών χωρών. Παρ’ όλα αυτά, εάν θίγονταν αμερικανικά συμφέροντα, επιφυλάσσονταν να ενεργήσουν με γνώμονα το εθνικό συμφέρον τους.

Η πορεία των χρόνων έδειξε πως οι ΗΠΑ εφάρμοζαν με εξαιρετική ευελιξία και κατά περίσταση τον λεγόμενο απομονωτισμό. Αποδείχθηκε δε, ότι το Δόγμα Monroe λειτούργησε ως εφαλτήριο στην ανέλιξη και την κυριαρχία της Αμερικής ως παγκόσμιας δύναμης. Ήδη από τις αρχές του 1900, ο τότε πρόεδρος Th. Roosevelt παρουσίαζε τις ΗΠΑ ως μία «διεθνή δύναμη αστυνόμευσης» για όλη την αμερικανική ήπειρο. Το 1912 η αμερικανική Γερουσία ενέκρινε ψήφισμα με το οποίο επεξέτεινε το Δόγμα Monroe προς την Ασία, διαφωνώντας έτσι με μία πιθανή εξωτερική επέμβαση στην Ιαπωνία. Στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και μέχρι την επίσημη είσοδό τους το 1917, οι ΗΠΑ υπό τον Woodrow Wilson, εξήγγειλαν την τήρηση ουδετερότητας «στο πνεύμα και στην πράξη». Στην πραγματικότητα, όμως, η ουδετερότητα ήταν λόγια του αέρα. Οι εμπορικές και οικονομικές συναλλαγές μεταξύ ΗΠΑ και εμπολέμων όχι μόνο δε σταμάτησαν, αλλά σημείωσαν εντυπωσιακή αύξηση. Αρκεί να σημειωθεί πως οι εξαγωγές πολεμικού υλικού από τις ΗΠΑ αυξήθηκαν από 40 εκατομμύρια δολάρια το 1914, σε 330 το 1915 και σε 1 δισεκατομμύριο 290 εκατομμύρια το 1916! Παρόμοια εικόνα παρατηρείται και στις πιστώσεις, όπου το 1917 οι ΗΠΑ φαίνεται να έχουν δανείσει 2,5 δισεκατομμύρια δολάρια στις χώρες της Αντάντ, έναντι μόλις 27 εκατομμυρίων στις Κεντρικές Δυνάμεις.

Έως και το πρόσφατο παρελθόν οι Ηνωμένες Πολιτείες, παρά την αλλαγή συσχετισμών και ισορροπίας δυνάμεων ως αποτέλεσμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και του επακόλουθου Ψυχρού Πολέμου, επικαλούνταν και πάλι το Δόγμα Monroe. Ακόμα και το 1982 με την κρίση των νήσων Falkland και τη σύγκρουση Βρετανίας–Αργεντινής, ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ R. Reagan αντιτάχθηκε στις αξιώσεις των ισχυουσών θέσεων του δόγματος και θέλησε να στηρίξει την τότε πρωθυπουργό της Βρετανίας M. Thatcher. Είναι πρόδηλο, επομένως, το συμπέρασμα πως το Δόγμα Monroe αποτέλεσε ένα σημαντικό κεφάλαιο στη διαμόρφωση εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ. Ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου και την ενδυνάμωση της χώρας, το δόγμα «προσαρμόστηκε» στα δεδομένα και στα εκάστοτε συμφέροντα της εποχής συμβάλλοντας στην περαιτέρω κυριαρχία των ΗΠΑ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Stapley Ron. – Rayner Ed., Ανατρέποντας την Ιστορία, σελ. 147-149, Εκδόσεις Ενάλιος, Αθήνα 2002
• Εμμανουήλ Ρούκουνας, Εξωτερική Πολιτική 1914-1923, σελ. 143-146, Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 1978
• Εμμανουήλ Ρούκουνας, Διπλωματική Ιστορία 19^ος Αιώνας, σελ. 49-54, Αθήνα 1975