Του Θεόφιλου Νούση,
Κατά τη διάρκεια της σύγχρονης πολιτικής ιστορίας, πέρασαν και άφησαν το στίγμα τους πολλοί Έλληνες πολιτικοί. Όλοι γνωρίζουν ή έστω έχουν ακούσει για τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον Γεώργιο Παπανδρέου, τον Ιωάννη Μεταξά και άλλες σημαντικές πολιτικές μορφές που πέρασαν από την χώρα μας. Ωστόσο υπήρξε πληθώρα άλλων, λιγότερο γνωστών πολιτικών, που έχουν όμως ίδια σημασία και αξία με τους προαναφερθέντες.
Ένας τέτοιος πολιτικός υπήρξε ο Θεμιστοκλής Σοφούλης, στον οποίο αναφέρεται και το παρόν άρθρο. Ο Σοφούλης γεννήθηκε στο Βαθύ της Σάμου το 1860. Ξεκίνησε την σταδιοδρομία του ως αρχαιολόγος, καθώς σπούδασε αρχικά στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Συνέχισε τις σπουδές του στον τομέα της Αρχαιολογίας στη Γερμανία. Με την επιστροφή του στην Ελλάδα, αναγορεύθηκε υφηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Η αρχή της πολιτικής του πορείας πραγματοποιήθηκε το 1900, έναν χρόνο μετά την επιστροφή του στη γενέτειρά του, τη Σάμο, όταν εκλέχθηκε «πληρεξούσιος» της πρωτεύουσας της Σάμου στην Εθνοσυνέλευση των Σαμίων ως αρχηγός του Κόμματος των Προοδευτικών, μιας παράταξης με νέες εθνικές και προοδευτικές ιδέες. Στη συνέχεια, το 1902 εκλέχθηκε πρόεδρος της εθνοσυνέλευσης. Ως φιλελεύθερος, ο Σοφούλης ήταν υπέρμαχος της ένωσης της Σάμου, που τότε τελούσε υπό τουρκική κατοχή, με την Ελλάδα. Τότε το αντίπαλο κόμμα της Σάμου, οι «Χατζηγιανικοί», οι οποίοι ήταν αντίθετοι της ένωσης αυτής, κατηγόρησαν το κόμμα των προοδευτικών για αυτή τους τη στάση. Η σύγκρουση αυτή πήρε μεγάλες διαστάσεις το Μάιο του 1908, όταν ο ηγεμόνας Ανδρέας Κοπάσης έφερε οθωμανικό στρατό στη Σάμο, παραβιάζοντας τα προνόμια του νησιού. Ακολούθησαν συμπλοκές με νεκρούς στην περιοχή της πρωτεύουσας, για τις οποίες ο Σοφούλης και οι στενοί συνεργάτες του κρίθηκαν ένοχοι και καταδικάσθηκαν ερήμην σε θάνατο από το Κακουργιοδικείο της Σάμου. Για να αποφύγει τη σύλληψη, ο Σοφούλης κατέφυγε στην Αθήνα, όπου άρχισε να οργανώνει επαναστατικό σώμα για την εκδίωξη των Τούρκων από το νησί του.
Ο Σοφούλης επέστρεψε στην Σάμο τον Σεπτέμβριο του 1912, μετά την δολοφονία του Κοπάση, με σκοπό την απελευθέρωση του νησιού. Η επανάσταση που κήρυξε στέφθηκε με επιτυχία και στις 11 Νοεμβρίου του ίδιου έτους, η Σάμος κήρυξε επισήμως την ένωσή της με την Ελλάδα και τη διακυβέρνηση του νησιού ανέλαβε προσωρινή κυβέρνηση υπό τον Θεμιστοκλή Σοφούλη.
Εκείνη την εποχή, ο Σοφούλης γνώρισε τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τις ιδέες του, μια γνωριμία που καθόρισε την μεταγενέστερη πορεία του. Σχεδόν αμέσως έγινε υποστηρικτής και στενός του συνεργάτης. Το 1914 ο Σοφούλης διορίστηκε γενικός διοικητής της Μακεδονίας και ένα χρόνο αργότερα εκλέχθηκε βουλευτής του Νομού Σάμου. Στα χρόνια του Εθνικού Διχασμού, όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος σχημάτισε την κυβέρνηση Εθνικής Αμύνης στη Θεσσαλονίκη (1916-1917), ο Σοφούλης ανέλαβε υπουργός Εσωτερικών και στη συνέχεια εκλέχθηκε πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων, της λεγόμενης Βουλής των Λαζάρων, όπου και παρέμεινε τρία χρόνια. Μετά την «Επανάσταση» του 1922, ανέλαβε υπουργός Εσωτερικών στην βραχύβια κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου του 1924, θέση που διατήρησε και στη μετέπειτα κυβέρνηση του Γεωργίου Καφαντάρη. Τότε εκφράσθηκε δημοσίως υπέρ της κατάργησης της βασιλείας και ανέλαβε την ηγεσία της αριστερής πτέρυγας του Κόμματος των Φιλελευθέρων, των «ακραιφνών Φιλελευθέρων».
Τον Ιούλιο του 1924, ο Σοφούλης διετέλεσε πρωθυπουργός της Ελλάδος για τρεις μήνες και στη συνέχεια παραιτήθηκε καθώς δεν μπόρεσε να επιφέρει την επιθυμητή σταθερότητα στην χώρα. Το αξιοσημείωτο εγχείρημα που πραγματοποίησε στο διάστημα της θητείας του ήταν η απαλλοτρίωση και η απόδοση 350.000 στρεμμάτων σε πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και σε ακτήμονες. Μετά το πέρας της δικτατορίας του Θεόδωρου Πάγκαλου, ο Σοφούλης εκλέχθηκε πρόεδρος της Βουλής (1926–1928), μετέπειτα διορίστηκε υπουργός Στρατιωτικών (1928–1930) και τέλος, ξανά πρόεδρος της Βουλής (1930-1933). Έπειτα από το βενιζελικό κίνημα της 1ης Μαρτίου του 1935, ο Σοφούλης συνελήφθη αλλά αθωώθηκε από το έκτακτο στρατοδικείο, εφόσον δεν έφερε ενεργό συμμετοχή στο κίνημα.
Με τη φυγή του Βενιζέλου στη Γαλλία ο Σοφούλης ανέλαβε επισήμως την ηγεσία του Κόμματος των Φιλελευθέρων, μαζί με τριμελή επιτροπή και την συμμετοχή σ’ αυτή του Στυλιανού Γονατά και του Σοφοκλή Βενιζέλου. Μετά τις εκλογές της 26ης Ιανουαρίου 1936, υπέγραψε με το Παλλαϊκό Μέτωπο (ΚΚΕ) σύμφωνο, χάρη στο οποίο εκλέχθηκε πρόεδρος της Βουλής καθώς δεν είχε εξασφαλίσει αυτοδυναμία. Όταν αποκαλύφθηκε ωστόσο δημιούργησε τριγμούς στην ήδη τεταμένη και εύθραυστη πολιτική κατάσταση του ’36. Κατά την περίοδο της δικτατορίας Μεταξά που ακολούθησε, ο Σοφούλης δεν διαδραμάτισε κάποιον ρόλο.
Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, ο Σοφούλης παρέμεινε στην Αθήνα και συμμετείχε στην αντιστασιακή οργάνωση ΑΑΑ («Αγών, Ανόρθωσις, Ανεξαρτησία»). Αρνήθηκε ωστόσο να συνεργαστεί με το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ). Μάλιστα τον Ιανουάριο του 1944 κατηγόρησε το ΕΑΜ ότι αποτελούσε προμετωπίδα στα σχέδια του ΚΚΕ για την εγκαθίδρυση κομμουνιστικής δικτατορίας. Οι κατοχικές Αρχές τον συνέλαβαν στις 19 Μαΐου του 1944 με την κατηγορία της αντιστασιακής δράσης και τον φυλάκισαν στο Χαϊδάρι μέχρι το τέλος της Κατοχής.
Μετά την απελευθέρωση έγινε δύο φορές πρωθυπουργός. Στις 22η Νοεμβρίου 1945 διορίστηκε από τον αντιβασιλέα Δαμασκηνό και τη δεύτερη την 7η Σεπτεμβρίου 1947 από τον βασιλιά Γεώργιο. Στο διάστημα αυτό ο Σοφούλης κράτησε ενδιάμεση στάση, ανάμεσα στους βασιλόφρονες Λαϊκούς και στο ελεγχόμενο από το ΚΚΕ, ΕΑΜ, επιδιώκοντας συνεχώς συμβιβαστικές λύσεις με απώτερο στόχο την εξομάλυνση των γενικών εντάσεων και πολιτικών αντιπαραθέσεων που επικρατούσαν στην χώρα εκείνη την εποχή.
Όταν στα τέλη του 1947 το ΚΚΕ σχημάτισε την Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση, ο Σοφούλης πίεσε το ΕΑΜ να αποκηρύξει το ΚΚΕ. Από την άλλη πλευρά, οι Αμερικανοί και οι Βρετανοί συμβούλευσαν την ελληνική κυβέρνηση να συντρίψει το Δημοκρατικό Στρατό μέσα σε έξι ή επτά μήνες. Ο Σοφούλης συμμορφώθηκε στις παραινέσεις των Αμερικανών ενώ ταυτοχρόνως προσπαθούσε να βρει διέξοδο με μία συμφωνία σε διεθνές επίπεδο. Κάτι τέτοιο δεν συνέβη. Η Ελλάδα βυθίστηκε στον πιο φονικό πόλεμο που γνώρισε ποτέ και ο υπέργηρος Σοφούλης, που αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα υγείας, συνέχισε να παραμένει στη θέση του πρωθυπουργού. Τον Νοέμβριο του 1948 λόγω σοβαρής ασθένειας νοσηλεύτηκε για αρκετές μέρες μέσα στο πρωθυπουργικό γραφείο, παρά την ηλικία των 88 ετών! Τότε κλινήρη τον επισκέφτηκε η βασίλισσα Φρειδερίκη και του ευχήθηκε περαστικά. Στις αρχές του 1949 συμπεριλαμβάνονταν στην σύνθεση της κυβέρνησής του σπουδαίες προσωπικότητες που έπαιξαν σημαντικότατο ρόλο στις επόμενες δεκαετίες: ο Ντίνος Τσαλδάρης, ο Σοφοκλής Βενιζέλος, ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, ο Στέφανος Στεφανόπουλος, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο Ευάγγελος Αβέρωφ και ο Σπυρίδων Μαρκεζίνης, έγιναν είτε αρχηγοί κομμάτων είτε πρωθυπουργοί της Ελλάδος.
Ο Θεμιστοκλής Σοφούλης παρέμεινε στην εξουσία μέχρι τις 24 Ιουνίου 1949, όταν άφησε την τελευταία του πνοή στην Κηφισιά λόγω της επιβαρυμένης υγείας και της μεγάλης ηλικίας του. Υπήρξε πρότυπο τίμιου και αγωνιστή πολιτικού, ο οποίος υπηρέτησε τη χώρα με πνεύμα πρακτικό και πατριωτικό, χωρίς έπαρση και με ανιδιοτέλεια. Για τους λόγους αυτούς τιμήθηκε και με το Μεγαλόσταυρο του Τάγματος του Σωτήρος.
Ενδεικτικές Πηγές
- Περί του αρχαιοτέρου Αττικού εργαστηρίου Ολόκληρη η διατριβή επί υφηγεσία του Θεμιστοκλή Σοφούλη
- Το Κόμμα των Φιλελευθέρων, Οκτώβριος 1944-Σεπτέμβριος 1947: Από την Απελευθέρωση στην Κυβέρνηση
- Μπέλσης, Κ. (2012). «Απόπλους Σαμιακών Γραμμάτων και Τεχνών περιήγησις». Από τον Λυκούργο στον Σοφούλη
- Sfikas, T. D. (2017). A Prime Minister for All Time: Themistoklis Sofoulis from Premiership to Opposition to Premiership, 1945–49. In The Greek Civil War (pp. 75-100). Routledge.
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία
- Θεμιστοκλής Σοφούλης, Χριστόφορος Πετρίτης, Εκδόσεις Μέτρον, Αθήνα 2006.
- Θεμιστοκλής Π. Σοφούλης, Διονύσης Χουρχούλης, εκδόσεις Ίδρυμα της Βουλής των ΑΘηνών, Αθήνα 2014.
Γεννήθηκε το 1994 στη Γερμανία και μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη. Είναι απόφοιτος του τμήματος Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Αυτή τη περίοδο, κάνει μεταπτυχιακό με τίτλο "International Public Administration" στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Έχει κάνει πρακτική στην Black Sea Trade and Development Bank και δουλεύει ως ιδιωτικός υπάλληλος. Μιλάει άπταιστα αγγλικά και γερμανικά, ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για την πολιτική, τις διεθνείς σχέσεις και την γεωπολιτική και έχει παρακολουθήσει πολλά επιστημονικά συνέδρια, ανάλογων θεματικών.
