Της Παναγιώτας Σιαμπάκου,
Η ιλιγγιώδης ταχύτητα με την οποία αναπτύσσεται η τεχνητή νοημοσύνη προκαλεί αδιαμφισβήτητα τρομερό δέος στον άνθρωπο, καθώς εφαρμογές AI έχουν αποκτήσει «δεξιότητες» τις οποίες κανένας μας δε φανταζόταν ότι θα μπορούσε να έχει. Κατά γενική ομολογία, η εξέλιξη της τεχνολογίας, και κατ’επέκταση της τεχνητής νοημοσύνης, καθίσταται αξιοσημείωτη. Όλοι μας εντυπωσιαζόμαστε από την αποτελεσματικότητά της και τη δυνατότητα που μας προσφέρει στην εύρεση εύκολων απαντήσεων και λύσεων σε ποικίλα θέματα. Η αναφορά γίνεται συγκεκριμένα για την αναμφίβολα «πανέξυπνη» εφαρμογή του ChatGPT, η οποία μέσα σε λίγους μόλις μήνες εξαπλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο, ενώ παράλληλα εκατομμύρια χρήστες εναποθέτουν μεγάλο μέρος της έρευνάς τους σε αυτό.
Το ChatGPT, πέρα από συμβατικές γνώσεις σχετικά με στατιστικά και ποσοτικά δεδομένα, παρέχει στους χρήστες του αναρίθμητες λύσεις σε θέματα που άλλοτε χρειάζονταν την συμβολή κάποιου ειδικού. Παραδείγματος χάριν, η εφαρμογή διαθέτει την «ικανότητα» να παρέχει συμβουλές για προσωπικά θέματα, συμβουλές υγείας, προγραμμάτων κατάλληλης διατροφής ανάλογα με τις ανάγκες του ατόμου, αφού πρώτα δεχτεί όλες τις απαραίτητες πληροφορίες για να παραθέσει το καλύτερο αποτέλεσμα και πολλά άλλα. Η διάδοσή του μέσω των social media το έχει καταστήσει τον καλύτερο «φίλο» πολλών ανθρώπων, οι οποίοι το συμβουλεύονται ακόμη και για θέματα σωματικής και ψυχικής υγείας. Το εύλογο ερώτημα στο σημείο αυτό είναι το κατά πόσο αυτές οι ικανότητες ενός συστήματος τεχνητής νοημοσύνης είναι αξιόπιστες, αποτελεσματικές, φερέγγυες και «υγιείς», καθώς δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ανεξάρτητα από την «ανθρώπινη φύση», την οποία προσπαθούν να του προσδώσουν, αυτό παραμένει ένα άψυχο αντικείμενο.
Λόγω των δυνατοτήτων του να παράγει ολόκληρα κείμενα ή να διορθώνει ατέλειες όπου καθίσταται αναγκαίο, πολλοί χρήστες, ιδίως ο φοιτητικός κύκλος, αξιοποιούν σχεδόν καθημερινά το ChatGPT, όχι μόνο ως συμβουλευτικό εργαλείο, αλλά ως το «τεχνολογικό δώρο στον άνθρωπο» που διεκπεραιώνει όλη την δουλειά. Υπάρχει, θα λέγαμε, μία θεοποίηση του συστήματος AI, μία ιδιαίτερη λατρεία, μία εξύψωση των δυνατοτήτων του από την πλευρά των ανθρώπων, θεωρώντας το ύψιστο εργαλείο δουλειάς, συντροφιάς, συμβουλής μέχρι και αγάπης! Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις ατόμων που εμφανίζονται λίγο πολύ εξαρτημένοι από το ChatGPT. Για οποιαδήποτε απορία, για οποιοδήποτε προβληματισμό «στέλνουν» ένα μήνυμα αναμένοντας απαντήσεις που θα δώσουν την καλύτερη λύση στο πρόβλημα. Όπως ακριβώς συμβαίνει με τους φίλους, την οικογένεια και γενικά τον κοινωνικό κύκλο.
Πέρα από τους προφανείς κινδύνους που ενέχει η συστηματική χρήση του AI, που δεν είναι άλλοι από τη μείωση της δημιουργικότητας και της κριτικής σκέψης, η απομόνωση των ατόμων και η αφιέρωση περισσότερου χρόνου με άψυχα αντικείμενα, έρχεται στην επιφάνεια μία ακόμη πιο ανησυχητική προέκταση αυτού. Ο λόγος γίνεται για μία νέα πρακτική που έχει ανακύψει με αφορμή το πλαίσιο του chatting (συζήτησης) που προσφέρει το ChatGPT, και αυτή είναι η δυνατότητα ψυχοθεραπείας – ψυχανάλυσης με το μηχάνημα. Ήδη από τη σύνταξη της πρότασης διαφαίνεται μία παθογένεια, δημιουργεί μία παράταιρη αίσθηση και πράγματι καθίσταται ως τέτοια για πολλούς λόγους. Πρωταρχικά θα πρέπει να αναφερθεί ότι η ψυχοθεραπευτική/ ψυχαναλυτική διαδικασία αποτελεί μία διάδραση μεταξύ ενός επιστήμονα ψυχικής υγείας (ψυχολόγο, ψυχαναλυτή) και ενός θεραπευόμενου, η οποία θέτει ως στόχο την ανίχνευση των αιτιών που οδήγησαν το θεραπευόμενο άτομο σε συγκεκριμένες συμπεριφορές. Η διαλεκτική μεταξύ τους δε δύναται να αντικατασταθεί από συστήματα τεχνητής νοημοσύνης, καθώς με αυτόν τον τρόπο χάνεται η «μοναδικότητα» της εκάστοτε περίπτωσης.
Το ChatGPT και οποιοδήποτε άλλο σύστημα AI μαζοποιεί τους εν δυνάμει αναλυόμενους, αποκλείοντας εντελώς τις ιδιαιτερότητες της κάθε περίπτωσης. Αυτό συμβαίνει καθώς όσο περιεκτικές και να είναι οι πληροφορίες που θα δοθούν στο σύστημα και όσο εκτενέστερα και να ερμηνευθεί το πλαίσιο του προβληματισμού, το AI δεν διαθέτει δύο βασικά χαρακτηριστικά, αυτά της εμπειρίας και του συναισθήματος. Ούσα μία άψυχη εφαρμογή, δεν έχει βιώσει ποτέ τα συναισθήματα της λύπης, της απογοήτευσης, της χαράς, του θυμού, του άγχους, με αποτέλεσμα όποια πιθανή συμβουλή παρέχεται, να προέρχεται αποκλειστικά από τα όσα έχει εισάγει ο κατασκευαστής της στον σκληρό της δίσκο, δίχως όμως η ιδία να τα συναισθάνεται. Συνεπώς δε λαμβάνεται καθόλου υπόψη το συναισθηματικό πλαίσιο της αφήγησης του αναλυόμενου, όπως για παράδειγμα η ερώτηση «πως θα αντιμετωπίσω το άγχος που μου προκαλούν οι κοινωνικές συναναστροφές» θα απαντηθεί με μία σειρά από ενδεχόμενες «λύσεις» στις οποίες δε συμπεριλαμβάνονται καίριες πληροφορίες που θα ανέκυπταν από εκτενή συζήτηση, η οποία θα οδηγούσε στους πρόποδες των αγχωτικών συμπεριφορών και ούτω καθεξής.
Μία ακόμη προβληματική διάσταση που ανακύπτει μέσω της «ψυχοθεραπείας με το ChatGPT» είναι εκείνη των «εύκολων λύσεων». Η συμβολή και γενικότερα ο ρόλος και ο λόγος ύπαρξης και καθιέρωσης της ψυχοθεραπείας και της ψυχανάλυσης δεν είναι η παροχή «έτοιμων» λύσεων. Ο ψυχολόγος ή ο ψυχαναλυτής δεν προσφέρει λύσεις στα ενδεχόμενα προβλήματα που ανακύπτουν από μία συνεδρία με έναν αναλυόμενο, αλλά τουναντίον, μέσω βαθύτερης ανάλυσης και συζήτησης του επίμαχου θέματος και των πολλαπλών προεκτάσεων του, επιχειρεί να κατευθύνει το άτομο προς την θέαση της διεξόδου από το πρόβλημα. Απώτερος σκοπός είναι η κατανόηση της συλλογιστικής αυτής πορείας από τον ίδιο τον αναλυόμενο, ο οποίος μέσω της συνειδητοποίησης θα οδηγηθεί στη θέαση της απάντησης στα ερωτήματά του. Είναι προφανές ότι αυτή η συλλογιστική διαδικασία δε δύναται να εφαρμοστεί από ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης, καθώς αυτό κρίνεται ανίκανο να κατανοήσει και να συναισθανθεί την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ψυχής. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος που καταφεύγει στην παράθεση συμβατικών «λύσεων» οι οποίες δεν διαφέρουν σχεδόν καθόλου από τη μία περίσταση στην άλλη, αναπαράγοντας την προσφερόμενη πληροφορία που διαθέτει.
Ο ίδιος ο Freud, θεμελιωτής της ψυχανάλυσης, αφιερώνει χώρο και χρόνο στο δοκίμιό του «Το ζήτημα της ανάλυσης από μη ειδικούς» στο να εξηγήσει εκτενώς τους λόγους για τους οποίους η αναλυτική θεραπεία δε δύναται να διεξαχθεί χωρίς ειδική κατάρτιση/εξειδίκευση, ενώ μάλιστα τονίζει ότι «αν οι εκπρόσωποι των διαφόρων ανθρωπιστικών επιστημών πρέπει να μελετήσουν την ψυχανάλυση ώστε να μπορέσουν να εφαρμόσουν πάνω στο υλικό τους τις μεθόδους και τις απόψεις της, δεν αρκεί να σταματήσουν στα ευρήματα που καταγράφονται στη βιβλιογραφία της ανάλυσης. Θα πρέπει να μάθουν να κατανοούν την ανάλυση ακολουθώντας τον μοναδικό δρόμο που είναι δυνατός, να υποβληθούν δηλαδή και οι ίδιοι σε ανάλυση».
Μελετώντας λοιπόν σε βάθος την εν λόγω βιβλιογραφία δημιουργείται το εξής παράδοξο: προσδίδουμε το δικαίωμα της ανάλυσης της ψυχής σε ένα άψυχο αντικείμενο γνωρίζοντας τις προϋποθέσεις που οφείλει να πληροί ένα άτομο για να την ασκήσει. Συνεπώς παράγονται διάφορες διερωτήσεις. Μήπως εθελοτυφλούμε; Μήπως ψάχνουμε την εύκολη λύση γιατί φοβόμαστε να αντιμετωπίσουμε πραγματικά τον εαυτό μας; Μήπως έχουμε προσδώσει ψυχοθεραπευτικές – ψυχαναλυτικές ιδιότητες στην τεχνητή νοημοσύνη επειδή «βολευόμαστε» και ως επί το πλείστον λαμβάνουμε απαντήσεις που θέλουμε να ακούσουμε; Μήπως έχουμε πλήρη επίγνωση της παθογενούς και παράδοξης σχέσης που δημιουργείται αλλά δεν επιθυμούμε και να την αλλάξουμε, τουναντίον, την υποστηρίζουμε κιόλας; Και τέλος, γιατί να συμβαίνει αυτό; Ερωτήματα, οι απαντήσεις των οποίων ανατίθενται στην ατομική κρίση του καθένα επιδιώκοντας την αφύπνιση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- S.Freud(2019), Το ζήτημα της ανάλυσης από μη ειδικούς, Αθήνα, Εκδόσεις: Νίκας
- Ε.Γεωργαντά(2020), Η διαδικασία της ψυχοθεραπείας, Εκδόσεις: Κοντυλι
