Της Εύας Παναγιωτοπούλου,
Από τη μεταπολίτευση έως σήμερα, οι κυβερνήσεις συνεργασίας στην Ελλάδα λειτούργησαν ως θεσμικά «εργαστήρια» συναινέσεων, άλλοτε συγκυριακών κι άλλοτε στρατηγικών. Ενώ ο δικομματισμός επέτρεπε για δεκαετίες στα μεγάλα κόμματα να σχηματίζουν αυτοδύναμα υπουργικά συμβούλια, οι ανακατατάξεις μετά την κρίση του 2009 άνοιξαν τον δρόμο σε ευρύτερες συνθέσεις. Η συσσωρευμένη εμπειρία των προηγούμενων σχημάτων —από την οικουμενική του 1989 έως τον τρικομματικό συνασπισμό του 2012— προσφέρει πολύτιμο πλαίσιο κατανόησης για όσα ίσως διαμορφωθούν το 2027, εν τούτοις έως τώρα μετριούνται 7 κυβερνήσεις συνεργασίας στην ιστορία της πολιτικής Ελλάδας.
Μετά την κατάρρευση της στρατιωτικής δικτατορίας, η Ελλάδα εισήλθε σε μια νέα πολιτική εποχή. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής επέστρεψε από το Παρίσι για να ηγηθεί μιας κυβέρνησης εθνικής ενότητας με στόχο τη μετάβαση στη δημοκρατία, δημιουργώντας την πρώτη κυβέρνηση συνεργασίας στην πολιτική ιστορία της Ελλάδας μετά τη δικτατορία. Συμμετείχαν πολιτικοί διαφόρων ιδεολογιών και παρατάξεων, από την Κεντροδεξιά ως το Κέντρο, αλλά και προσωπικότητες που αντιτάχθηκαν στη δικτατορία. Η κυβέρνηση αυτή δεν είχε κομματική βάση, αλλά στηρίχθηκε στη συναίνεση των πολιτικών δυνάμεων για την αποκατάσταση της συνταγματικής νομιμότητας. Μέσα σε τέσσερις μήνες, η κυβέρνηση οργάνωσε τις πρώτες ελεύθερες εκλογές της μεταπολίτευσης και το δημοψήφισμα της 8ης Δεκεμβρίου 1974, με το οποίο καταργήθηκε η βασιλευόμενη δημοκρατία. Η κυβέρνηση αυτή αποτελεί ορόσημο για τη σύγχρονη ελληνική δημοκρατία.
Δεύτερη συγκυβέρνηση ήταν εκείνη του Τζ. Τζαννετάκη, η οποία σχηματίστηκε έπειτα από τις εκλογές του Ιουνίου 1989, στις οποίες δεν προέκυψε αυτοδυναμία. Η Νέα Δημοκρατία, παρότι πρώτο κόμμα, δεν μπορούσε να σχηματίσει αυτοδύναμη κυβέρνηση και έτσι, προχώρησε σε συνεργασία με τον Συνασπισμό της Αριστεράς και της Προόδου, στον οποίο συμμετείχε και το Κ.Κ.Ε. Ήταν η πρώτη φορά, όπου η Δεξιά και η Αριστερά συνεργάστηκαν σε κυβερνητικό επίπεδο στη μεταπολίτευση. Η συμφωνία είχε περιορισμένο χρονικό ορίζοντα και βασικό στόχο την κάθαρση του δημόσιου βίου, κυρίως μέσω της παραπομπής σκανδάλων στη δικαιοσύνη και την προετοιμασία νέων εκλογών. Ο Πρωθυπουργός, Τζαννής Τζαννετάκης, ήταν στέλεχος της Νέας Δημοκρατίας. Η κυβέρνηση διαλύθηκε τον Οκτώβριο του 1989, αφού εξάντλησε τον συμφωνημένο της ρόλο, οδηγώντας σε νέες εκλογές τον Νοέμβριο.
Μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου 1989, που επίσης δεν έδωσαν αυτοδυναμία, τα τρία μεγαλύτερα κόμματα —Νέα Δημοκρατία, ΠΑ.ΣΟ.Κ και Συνασπισμός— συμφώνησαν στον σχηματισμό οικουμενικής κυβέρνησης, τρίτης στη λίστα συγκυβερνήσεων, με Πρωθυπουργό τον Ξενοφώντα Ζολώτα, πρώην διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος και ακαδημαϊκό. Η επιλογή του Ζολώτα ως κοινά αποδεκτής προσωπικότητας στόχευε στη διατήρηση πολιτικής σταθερότητας και στην εξασφάλιση συνθηκών ουδετερότητας μέχρι τις επόμενες εκλογές. Η κυβέρνηση είχε υπηρεσιακά χαρακτηριστικά, αλλά διαχειρίστηκε σημαντικά θέματα οικονομικής και θεσμικής φύσεως. Η συνεργασία των τριών κομμάτων υπήρξε δύσκολη και εντάσεις δεν έλειψαν. Τελικώς, η κυβέρνηση παραιτήθηκε τον Απρίλιο του 1990, οδηγώντας τη χώρα σε νέες εκλογές, στις οποίες η Νέα Δημοκρατία εξασφάλισε τελικά την αυτοδυναμία.
Η κυβέρνηση Παπαδήμου προέκυψε ως λύση ανάγκης κατά την κορύφωση της οικονομικής κρίσης και εν μέσω έντονων κοινωνικών και πολιτικών αναταράξεων. Μετά την παραίτηση του Γιώργου Παπανδρέου από την πρωθυπουργία, ΠΑ.ΣΟ.Κ, Νέα Δημοκρατία και ΛΑΟΣ συμφώνησαν στον σχηματισμό της τέταρτης κυβέρνησης συνεργασίας στην ιστορία της Μεταπολιτευτικής Ελλάδας, με κοινό πρωθυπουργό τον Λουκά Παπαδήμο, πρώην αντιπρόεδρο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας. Η κυβέρνηση είχε κεντρική αποστολή τη διασφάλιση της παραμονής της Ελλάδας στο ευρώ, την ολοκλήρωση της συμφωνίας για το «κούρεμα» του ελληνικού χρέους (PSI) και την εφαρμογή του δεύτερου μνημονίου. Το έργο της περιλάμβανε δύσκολες μεταρρυθμίσεις και επώδυνα μέτρα, υπό την πίεση των διεθνών δανειστών. Η κυβέρνηση ολοκλήρωσε το έργο της τον Μάιο του 2012, οδηγώντας τη χώρα σε εκλογές.
Ύστερα από τις εκλογές του Ιουνίου 2012, η Νέα Δημοκρατία, παρότι πρώτη, δεν εξασφάλισε αυτοδυναμία και έτσι, σχηματίστηκε η πέμπτη σε σειρά κυβέρνηση συνεργασίας με το ΠΑ.ΣΟ.Κ και τη Δημοκρατική Αριστερά (ΔΗΜΑΡ). Πρωθυπουργός ανέλαβε ο Αντώνης Σαμαράς, πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας. Ο κύριος στόχος της κυβέρνησης ήταν η εφαρμογή του δεύτερου προγράμματος δημοσιονομικής προσαρμογής και η σταθεροποίηση της οικονομίας εντός της ευρωζώνης. Το κυβερνητικό σχήμα αντιμετώπισε προκλήσεις σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Τον Ιούνιο του 2013, η ΔΗΜΑΡ αποχώρησε από την κυβέρνηση, διαφωνώντας με την απόφαση για κλείσιμο της ΕΡΤ. Η κυβέρνηση συνέχισε με τη στήριξη ΝΔ και ΠΑ.ΣΟ.Κ έως τον Ιανουάριο του 2015, όταν προκηρύχθηκαν πρόωρες εκλογές λόγω αδυναμίας εκλογής Προέδρου της Δημοκρατίας.
Κατόπιν των εκλογών του Ιανουαρίου 2015, ο ΣΥ.ΡΙΖ.Α ήρθε πρώτο κόμμα, αλλά χωρίς αυτοδυναμία. Ο Αλέξης Τσίπρας επέλεξε να αποτελέσει την έκτη κυβέρνηση συνεργασίας, με τους Ανεξάρτητους Έλληνες (ΑΝΕΛ), ένα δεξιό λαϊκιστικό κόμμα, προκειμένου να σχηματιστεί κυβέρνηση. Το σχήμα αυτό ανέλαβε τη διαπραγμάτευση με τους θεσμούς για τη διαχείριση του χρέους και των μνημονιακών δεσμεύσεων. Κατά τη διάρκεια της σύντομης αυτής θητείας, προκηρύχθηκε και πραγματοποιήθηκε το δημοψήφισμα του Ιουλίου 2015 για την αποδοχή ή όχι της συμφωνίας με τους δανειστές. Παρά το αποτέλεσμα του «όχι», η κυβέρνηση προχώρησε τελικά σε νέα συμφωνία και τρίτο μνημόνιο. Έπειτα από εσωτερικές διαφωνίες εντός του ΣΥ.ΡΙΖ.Α, ο Αλέξης Τσίπρας υπέβαλε την παραίτησή του, οδηγώντας σε νέες εκλογές τον Σεπτέμβριο του 2015.
Στις εκλογές του Σεπτεμβρίου 2015, ο ΣΥ.ΡΙΖ.Α εξασφάλισε εκ νέου την πρωτιά και σχημάτισε για δεύτερη φορά κυβέρνηση συνεργασίας με τους ΑΝ.ΕΛ — την έβδομη και τελευταία στην πολιτική ιστορία της Ελλάδας έως σήμερα. Η κυβέρνηση αυτή είχε ως βασική αποστολή την υλοποίηση του τρίτου μνημονίου και τη συνέχιση των μεταρρυθμίσεων που είχαν συμφωνηθεί με τους εταίρους. Κατά τη διάρκεια της θητείας της, αντιμετώπισε σημαντικές προκλήσεις, όπως η διαχείριση της προσφυγικής κρίσης, η συμφωνία των Πρεσπών για το ονοματολογικό των Σκοπίων, και οι σταδιακές έξοδοι της χώρας από τα προγράμματα επιτήρησης. Παρά τις διαφορετικές ιδεολογικές αφετηρίες των δύο κομμάτων, η συνεργασία συνεχίστηκε έως τον Ιανουάριο του 2019, οπότε οι ΑΝΕΛ αποχώρησαν από την κυβέρνηση λόγω διαφωνίας για τη συμφωνία των Πρεσπών. Ο ΣΥΡΙΖΑ συνέχισε με ψήφο εμπιστοσύνης έως τις εκλογές του Ιουλίου 2019.
Καθώς η χώρα οδεύει προς τις βουλευτικές κάλπες του 2027, τα δεδομένα υπογραμμίζουν τη δυναμική για ένα νέο συνασπισμό. Η διάσπαση του ΣΥ.ΡΙΖ.Α, η πολιτική άνοδος ακροδεξιών κομμάτων και υψηλές εκτιμήσεις ψήφων αριστερών παρατάξεων μέσω γκάλοπ τροφοδοτούν σενάρια σύμπραξής τους είτε ως κορμός είτε ως ρυθμιστικός πόλος. Παράλληλα, η πιθανότητα να μην επιτευχθεί η απόλυτη πλειοψηφία των 151 εδρών από ένα μόνο κόμμα καθιστά τη διακομματική συνεργασία πρακτικά αναγκαία.
Έτσι, το ιστορικό αποτύπωμα των μεταπολιτευτικών κυβερνήσεων συνεργασίας δεν λειτουργεί μόνο αναδρομικά· γίνεται αναλυτικό εργαλείο κατανόησης των σύγχρονων πολιτικών συσχετισμών. Αν, λοιπόν, η κάλπη του 2027 οδηγήσει όντως σε συνασπισμό, θα πρόκειται για συνέχεια μιας παράδοσης, η οποία διαμορφώθηκε μέσα από αλλεπάλληλες κρίσεις και προσαρμογές.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Κωνσταντίνος Καραμανλής — Αρχεία 1974-1980, Ίδρυμα Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής, Αθήνα, 2008
- Η Μεταπολίτευση 1974-1981, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 2005
- Μαυρής Χριστόφορος, Εκλογές και κόμματα στη μεταπολίτευση, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2004
- Νίκος Αλιβιζάτος, Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στις μέρες μας, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2011
- Βουλή των Ελλήνων — Ιστορία της Μεταπολίτευσης, Πηγή: https://www.hellenicparliament.gr
- Ελληνικό Υπουργείο Εσωτερικών — Εκλογικά αποτελέσματα και κυβερνητικές συνεργασίες, Πηγή: https://www.ypes.gr
- Κυβερνήσεις συνεργασίας, archive.ert.gr, διαθέσιμο εδώ
- Βασίλης Κ. Φίλιας, Πολιτική Κοινωνιολογία — Η ελληνική πολιτική σκηνή, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα, 2012
