Της Κωνσταντίνας Τζιώτη,
Αναπαραστάσεις: Το έθιμο της Μ. Παρασκευής στη Μάρπησσα της Πάρου
«Η αμφισβήτηση της χρησιμότητας των εθίμων, σε ολόκληρη την έκτασή τους, είναι ένα αναπόφευκτο στάδιο στην ανάπτυξη κάθε ανώτερου ανθρώπου». Αυτό το απόφθεγμα του Ralph Waldo Emerson εκφράζει εύστοχα τις σκέψεις μου γύρω από τα έθιμα και την παράδοση και ομολογώ ότι για πολλά χρόνια αμφέβαλλα για την ανάγκη ύπαρξής τους. Πράγματι, πολλά έθιμα είναι αναχρονιστικά, βασίζονται σε παρωχημένες αντιλήψεις για το φύλο, τη φυλή ή τη θρησκεία, μπορεί να διαιωνίζουν στερεότυπα ή ανισότητες, ακόμα και να θέτουν σε κίνδυνο ανθρώπους και ζώα. Ίσως για αυτούς τους λόγους τέτοιου είδους έθιμα, που δεν εκσυγχρονίζονται και δεν ταιριάζουν με τις σημερινές αξίες, τείνουν — ευτυχώς — να εκλείψουν. Παρόλα αυτά, κάποια έθιμα εξακολουθούν να έχουν αξία για τον πολιτισμό ενός τόπου και την ιστορική μνήμη των ανθρώπων του, αποτελώντας τον συνδετικό κρίκο μεταξύ αυτών και των προγόνων τους.
Ο καθένας μας αντιλαμβάνεται διαφορετικά την παράδοση, σύμφωνα με τα προσωπικά του βιώματα και εμπειρίες. Στο δικό μου μυαλό η λέξη «έθιμο» ταυτίζεται με το Πάσχα και καθώς αυτή η γιορτή πλησιάζει, δε μπορώ παρά να ανατρέξω στις μνήμες μου. Είναι πολλά τα έθιμα που μπορώ να θυμηθώ: η κυρά Σαρακοστή, που πάντα ήθελα να της κόψω τα πόδια νωρίτερα, το «Βάγια- βάγια των Βαγιών, τρώνε ψάρι και κολιό» που τραγουδούσαμε βροντόφωνα με τον παππού στη λιτανεία του χωριού, τα λαζαράκια που έφτιαχνα με τη γιαγιά κάθε Μεγάλο Σάββατο —και ποτέ δεν έφταναν ακέραια στο σπίτι— και φυσικά τις μυρωδιές από τις κουλούρες που ζυμώναμε κάθε Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των κόκκινων αυγών και το «άσπρισμα» της αυλής του σπιτιού. Η κορύφωση, όμως, ήταν τη Μεγάλη Παρασκευή με το έθιμο των Αναπαραστάσεων των Παθών στο χωριό μου, τη Μάρπησσα της Πάρου.
Κάθε Μεγάλη Παρασκευή στήνονται σκηνικά με τις Αναπαραστάσεις από τα Πάθη του Χριστού σε διάφορα σημεία της Μάρπησσας. Γύρω στις 22.30 ξεκινά, με κατάνυξη και υπό τις ψαλμωδίες χορωδίας, η περιφορά του Επιταφίου μέσα σοκάκια του χωριού που μοσχοβολούν ρίγανη και φασκόμηλο. Κατά τη διαδρομή αυτή γίνονται δώδεκα στάσεις, αναπαριστώντας στιγμιότυπα από τη ζωή του Ιησού μέχρι την πορεία του προς τη Σταύρωση. Πρόκειται για ζωντανή αναπαράσταση σκηνών (tableaux vivants), χωρίς λόγο ή κίνηση, με θεματολογία εμπνευσμένη από τα Θεία Πάθη. Η Ανάσταση του Λαζάρου, η Είσοδος στα Ιεροσόλυμα, η Μετάνοια της Μαγδαληνής, ο Μυστικός Δείπνος, ο Πόντιος Πιλάτος, η Προσευχή στο Όρος των Ελαιών, η Άρνηση του Πέτρου, ο Γολγοθάς, η Σταύρωση, η Αποκαθήλωση και ο Επιτάφιος Θρήνος είναι κατά σειρά οι έντεκα σκηνές που αναπαριστώνται προτού ο Επιτάφιος επιστρέψει στην κεντρική εκκλησία του χωριού.
Το συγκεκριμένο έθιμο μετρά πάνω από έναν αιώνα ζωής. Ξεκίνησε το 1922 από την πρώτη γυναίκα δασκάλα που διορίστηκε στη Μάρπησσα, τη Βασιλεία Καφούρου-Ασωνίτη και η Αναπαράσταση πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια σχολικής γιορτής, περιλαμβάνοντας μόνο την «Σταύρωση». Τα επόμενα χρόνια σταδιακά αυξήθηκε ο αριθμός των Αναπαραστάσεων και των συμμετεχόντων σε αυτές, ενώ αντίστοιχα αυξανόταν σε μήκος και η διαδρομή της πομπής του Επιταφίου. Αν και αρχικά στις Αναπαραστάσεις συμμετείχαν μόνο κορίτσια, πλέον συμμετέχουν παιδιά, έφηβοι αλλά και ενήλικες, άντρες και γυναίκες που στο σύνολό τους ξεπερνούν τα 150 άτομα. Το έθιμο διεξάγεται ανελλιπώς από το 1922, με μικρή εξαίρεση τα χρόνια της Κατοχής και της πανδημίας COVID-19, και πλέον το παράδειγμα της Μάρπησσας έχουν ακολουθήσει και άλλα χωριά του νησιού, όπως ο Πρόδρομος, τα Μάρμαρα, οι Λεύκες και το Άσπρο Χωριό στήνοντας τις δικές τους Αναπαραστάσεις. Χάρη σε αυτό το έθιμο, η Πάρος, με τις παραδόσεις και το κυκλαδίτικο σκηνικό, έχει εξελιχθεί σε “hot” προορισμό (και) για τις μέρες του Πάσχα.
Η δική μου εμπειρία με τις «Αναπαραστάσεις» είναι λιγότερο τουριστική και κάπως πιο προσωπική και ιδιαίτερη. Έχοντας μεγαλώσει στη Μάρπησσα, ως παιδί μου φαινόταν πολύ περίεργο να βλέπω εκατοντάδες κόσμου να στριμώχνεται στα σοκάκια του χωριού, στα ίδια σοκάκια που πριν λίγες μέρες ήταν έρημα και εμείς παίζαμε ανενόχλητοι ποδόσφαιρο, με μόνη έννοια μας να μη φέρουμε κάτω καμιά γλάστρα. Έτσι, αποφάσισα ότι θα ήθελα κι εγώ να γίνω μέρος αυτού του τοπικού εθίμου, ώστε να πάψει να είναι περίεργο και ξένο. Δε θυμάμαι πόσων χρονών ήμουν την πρώτη φορά που συμμετείχα ενεργά στις Αναπαραστάσεις. Αυτό που θυμάμαι ήταν ότι είχαμε μαζευτεί στην Αγροτολέσχη και η κυρία Μαρία προσπαθούσε μάταια να στερεώσει το μαντήλι στα μαλλιά μου, ενώ στον προαύλιο χώρο οι τεχνικοί τακτοποιούσαν τις τελευταίες λεπτομέρειες.
Οι οδηγίες ήταν σαφείς: έπρεπε να παραμείνουμε στη στάση που μας είχε υποδειχθεί· ακίνητοι, αμίλητοι, αγέλαστοι. Μέχρι να περάσει και ο τελευταίος πιστός που ακολουθεί τον Επιτάφιο. Στην αρχή σκέφτηκα ότι δε θα είναι δύσκολο, όμως η ώρα περνούσε και ο κόσμος συνέχιζε να έρχεται, να στέκεται και να μας χαζεύει, σχολιάζοντας τα εντυπωσιακά κοστούμια, τα σκηνικά ή τον φωτισμό και βγάζοντας αμέτρητες φωτογραφίες. Τότε κατάλαβα γιατί, πριν ξεκινήσουμε, ο νεαρός που υποδυόταν τον Χριστό — και άρα έπρεπε να παραμείνει ακίνητος πάνω στον σταυρό, ημίγυμνος μέσα στο κρύο — έπινε τις τσικουδιές τη μία μετά την άλλη. Περίπου δυόμιση ώρες αργότερα είχε τελειώσει η περιφορά του Επιταφίου και ήμουν πια ελεύθερη να κουνηθώ. Παρά την κούραση και την ταλαιπωρία, ένιωσα απίστευτη ικανοποίηση που τα κατάφερα και έβαλα το λιθαράκι μου για να διατηρηθεί ζωντανό το έθιμο του χωριού. Από εκείνη τη χρονιά μέχρι και το Λύκειο συμμετείχα συστηματικά και πλέον, από την πλευρά του θεατή, βλέπω τα μικρότερα αδέρφια μου να γίνονται άξιοι συνεχιστές μου.
Πρόσφατα σταμάτησα να αμφισβητώ τη χρησιμότητα των εθίμων. Συνειδητοποίησα πως οι παραδόσεις και τα έθιμα με τα οποία γαλουχήθηκα μεγαλώνοντας στην Πάρο αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι μου και με συνδέουν με τα χρόνια της παιδικής αθωότητας και ανεμελιάς. Ως άτομο από τη φύση μου συνεσταλμένο και εσωστρεφές, που αποφεύγει μαζώξεις και κοινωνικές συναναστροφές, εξεπλάγην και η ίδια από την έντονη επιθυμία μου να παραστώ σε κάθε πανηγύρι και κάθε γιορτή που γινόταν στο νησί την τελευταία φορά που το επισκέφτηκα. Η επιθυμία αυτή νομίζω ότι απλά επιβεβαιώνει μια έμφυτη ανάγκη να ξαναβρώ τις ρίζες μου και να επιστρέψω, έστω και για λίγο, σε αυτές. Γιατί τελικά τα έθιμα είναι αυτά που μας συνδέουν με τον τόπο μας και τους ανθρώπους του. Με τους συγχωριανούς με τους οποίους έχουμε κοινά βιώματα και εμπειρίες και όσα χρόνια κι αν περάσουν, κάθε φορά που θα επιστρέφουμε θα είναι σαν να μη φύγαμε ποτέ.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- 102 χρόνια ιστορίας οι αναπαραστάσεις των Θείων Παθών στη Μάρπησσα, parostoday.gr, διαθέσιμο εδώ
- Πάρος-Διαδρομές στη Μάρπησσα: Πρώτη προβολή ντοκιμαντέρ «Αναπαραστάσεις», cycladesopen.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η αναπαράσταση των Παθών στην Πάρο, neoskosmos.com, διαθέσιμο εδώ
- Έθιμα του Πάσχα,photodentro.edu.gr, διαθέσιμο εδώ
