Της Ωκεανίδας Καπουσίδου,
Μια μικρή χώρα αγκαλιασμένη από παραπόταμους του Αμαζονίου και τροπικά δάση, η Γουιάνα, μεταμορφώνεται ραγδαία από γεωγραφική υποσημείωση σε ανερχόμενο ενεργειακό πυλώνα της Λατινικής Αμερικής. Το 2015 αποτέλεσε σημείο καμπής: στη λεκάνη του Σερράνο (εντός της αμφισβητούμενης ζώνης Εσσεκίμπο), η αμερικανική ExxonMobil ανακάλυψε σχεδόν 11 δισεκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου, μία από τις πιο εντυπωσιακές ανακαλύψεις των τελευταίων δεκαετιών. Μέσα σε λίγα χρόνια η παραγωγή εκτοξεύτηκε, με τη χώρα να αντλεί σήμερα πάνω από 650.000 βαρέλια ημερησίως και να φιλοδοξεί να ξεπεράσει τα 1,3 εκατομμύρια έως το 2027. Από μια χώρα με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες και σχεδόν παραμελημένη στην παγκόσμια σκηνή, η Γουιάνα έγινε ο πέμπτος μεγαλύτερος εξαγωγέας αργού πετρελαίου στη Λατινική Αμερική.
Τα τελευταία χρόνια, η Γουιάνα έχει γνωρίσει εκρηκτική οικονομική άνοδο χάρη στην εκμετάλλευση των κοιτασμάτων πετρελαίου. Το 2024, το ΑΕΠ της χώρας αυξήθηκε κατά 43,6%, συνεχίζοντας μια ανοδική πορεία πέντε ετών. Ο πετρελαϊκός τομέας παρουσίασε αύξηση της τάξης του 57,7%, ενώ αξιοσημείωτη ήταν κι η πρόοδος του συνόλου των άλλων παραγωγικών τομέων, εκτός του πετρελαϊκού, με 13,1%. Από το 2022, η χώρα κατέχει μία από τις κορυφαίες θέσεις παγκοσμίως σε ρυθμούς ανάπτυξης, όπως καταδεικνύουν τα στοιχεία του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Πράγματι, τα έσοδα από το πετρέλαιο έχουν επιτρέψει την υλοποίηση φιλόδοξων δημόσιων έργων, από σύγχρονα νοσοκομεία κι εκπαιδευτικά ιδρύματα έως λιμάνια κι ενεργειακά έργα. Παράλληλα, η κυβέρνηση φιλοδοξεί να αξιοποιήσει αυτή την οικονομική δυναμική για να στηρίξει τους πολίτες, ανακοινώνοντας παροχές όπως δωρεάν ανώτατη εκπαίδευση κι οικονομικές ενισχύσεις προς τα νοικοκυριά. Η Γουιάνα μοιάζει να μετατρέπεται από μία από τις φτωχότερες χώρες της ηπείρου σε παράδειγμα ταχείας οικονομικής μετάβασης.
Ωστόσο, πίσω από την οικονομική ανάπτυξη, φαίνεται να υποβόσκουν κίνδυνοι. Πρώτον, χώρα, η οποία είναι μια από τις ελάχιστες «καταβόθρες άνθρακα» (“carbon sink”, ένα φυσικό σύστημα που απορροφά περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα από την ατμόσφαιρα απ’ όσο εκπέμπει) λόγω των απέραντων τροπικών δασών της που καλύπτουν περίπου το 90% της έκτασής της, κινδυνεύει να υπονομεύσει τον περιβαλλοντικό της ρόλο εξαιτίας της πετρελαϊκής έκρηξης. Οι επικριτές επισημαίνουν ότι η ταχεία εξόρυξη ορυκτών καυσίμων σε μία εποχή που χαρακτηρίζεται από την κλιματική κρίση, είναι αντιφατική κι ενδέχεται να επιφέρει περισσότερα δεινά παρά οφέλη.
Επιπλέον, εγείρονται ζητήματα διαφάνειας, ισότητας και κοινωνικής δικαιοσύνης. Πολλές τοπικές κοινότητες αισθάνονται περιθωριοποιημένες, καθώς τα οικονομικά οφέλη, όπως φαίνεται, δεν «φτάνουν στις μάζες». Οι τιμές βασικών αγαθών έχουν αυξηθεί σημαντικά, ενώ ο πληθωρισμός άγγιξε το 6,6% το 2023. Παρότι η κυβέρνηση, εν όψει προεκλογικής περιόδου, δεσμεύεται για κοινωνικές παροχές κι έργα υποδομής, φορείς της κοινωνίας των πολιτών προειδοποιούν για μια ανάπτυξη που οξύνει τις ανισότητες, με τις ξένες εταιρίες, όπως η ExxonMobil, να αποκομίζουν δυσανάλογα οφέλη.
Η Γουιάνα, όπως και πολλές άλλες χώρες με πλούσιο υπέδαφος, αντιμετωπίζει τον κίνδυνο να υποκύψει στη λεγόμενη «κατάρα των φυσικών πόρων». Το φαινόμενο αυτό περιγράφει μια ειρωνική πραγματικότητα, εντός της οποίας τα κράτη που ξαφνικά ανακαλύπτουν σημαντικές πλουτοπαραγωγικές πηγές στο υπέδαφός τους —όπως το πετρέλαιο— δεν οδηγούνται στην ευημερία, αλλά συχνά αντιμετωπίζουν εντονότερη διαφθορά, πολιτική αστάθεια, αυταρχισμό και ενίσχυση των κοινωνικών ανισοτήτων. Η ιστορική εμπειρία πολλών χωρών του Παγκόσμιου Νότου καταδεικνύει ότι η εξάρτηση από τα πετρελαϊκά έσοδα συχνά συνδέεται με την αποδυνάμωση της θεσμικής λογοδοσίας, την αποθάρρυνση της οικονομικής διαφοροποίησης και την αυξημένη έκθεση της χώρας στις αστάθειες της διεθνούς αγοράς ενεργειακών προϊόντων. Ο πολιτικός επιστήμονας Michael Ross σημειώνει ότι όταν μεγάλες χρηματορροές εισρέουν ξαφνικά σε χώρες με περιορισμένες θεσμικές ικανότητες, το αποτέλεσμα συχνά είναι η ενίσχυση ολιγαρχιών και η εμβάθυνση των ανισοτήτων.
Η περίπτωση της γειτονικής Βενεζουέλας αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα: το αιφνίδιο πετρελαϊκό πλεόνασμα, αντί να μεταφραστεί σε βιώσιμη ανάπτυξη και βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης για τον γενικό πληθυσμό, συνέβαλε στην αποδυνάμωση των δημοκρατικών θεσμών και την παγίωση ενός καθεστώτος που χαρακτηρίζεται ως αυταρχικό. Στην περίπτωση της Γουιάνας, παρότι η κυβέρνηση προβάλλει το πετρέλαιο ως εργαλείο βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου του πληθυσμού, η αυξανόμενη εξάρτηση από τον πετρελαϊκό τομέα, αλλά κι οι κλιμακούμενες γεωπολιτικές εντάσεις —όπως η διαμάχη με τη Βενεζουέλα για την περιοχή Essequibo—εντείνουν τις ανησυχίες.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η σημερινή εδαφική διαμάχη μεταξύ Γουιάνας και Βενεζουέλας γύρω από την περιοχή Essequibo έχει μακρές ιστορικές ρίζες που ανάγονται στην αποικιακή περίοδο. Η Γουιάνα υπήρξε αρχικά ολλανδική αποικία και στη συνέχεια πέρασε υπό βρετανική κυριαρχία, έως την ανεξαρτησία της το 1966. Η περιοχή του Essequibo, έκτασης περίπου 160.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων, τελεί υπό τη διαχείριση της Γουιάνας, αλλά διεκδικείται από τη Βενεζουέλα εδώ και δεκαετίες, με τη Βενεζουέλα να την θεωρεί τμήμα της δικής της επικράτειας βάσει ιστορικών χαρτών κι αμφισβητώντας τη συμφωνία διαιτησίας του 1899 που όρισε τα σύνορα. Η ένταση αναζωπυρώθηκε το 2015, όταν η ExxonMobil ανακάλυψε τα τεράστια υποθαλάσσια αποθέματα πετρελαίου εντός της λεκάνης Essequibo, προσελκύοντας το έντονο ενδιαφέρον των ΗΠΑ κι άλλων διεθνών δυνάμεων.
Πρόσφατα, η Βενεζουέλα προκάλεσε τη διεθνή ανησυχία με την εισβολή στρατιωτικού της πλοίου σε ύδατα της Γουιάνας, κοντά σε πετρελαϊκά τεμάχια στην Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) της χώρας, γεγονός που καταδικάστηκε αυστηρά από τον πρόεδρο Irfaan Ali. Η ένταση κορυφώθηκε περαιτέρω, όταν στις 17 Φεβρουαρίου, ομάδα ένοπλων από τη Βενεζουέλα εξαπέλυσε επίθεση κατά στρατιωτικής αυτοκινητοπομπής της Γουιάνας, τραυματίζοντας έξι στρατιώτες. Η υπόθεση σταδιακά εξελίσσεται σε γεωπολιτικό μέτωπο ευρύτερης σημασίας, με την εμπλοκή εξωτερικών δυνάμεων να καθιστά την περιοχή πυρήνα ανταγωνισμού για τους πόρους και τη στρατηγική επιρροή στη Νότια Αμερική.
Πράγματι, η εμπλοκή των Ηνωμένων Πολιτειών στην εδαφική διαμάχη μεταξύ Γουιάνας και Βενεζουέλας ξεπερνά το επίπεδο της ρητορικής υποστήριξης και εντάσσεται σε ένα ευρύτερο στρατηγικό πλέγμα συμφερόντων. Η ExxonMobil, ο μεγαλύτερος διεθνής επενδυτής στη Γουιάνα, λειτουργεί εκεί μέσω της κοινοπραξίας Exxon-Hess-CNOOC, με την αμερικανική πλευρά να διατηρεί τον κυρίαρχο έλεγχο μέσω της πλειοψηφικής συμμετοχής στο εταιρικό σχήμα και της διαχείρισης της παραγωγής και των εσόδων. Επιπλέον, οι ΗΠΑ έχουν ενισχύσει τη στρατηγική τους παρουσία μέσω συμφωνιών αμυντικής συνεργασίας, κοινών στρατιωτικών ασκήσεων και ενίσχυσης της διπλωματικής πίεσης προς τη Βενεζουέλα. Το Στέιτ Ντιπάρτμεντ έχει επανειλημμένα δηλώσει την υποστήριξή του στη Γουιάνα, ενώ στελέχη των Ενόπλων Δυνάμεων των ΗΠΑ έχουν πραγματοποιήσει επισκέψεις στην περιοχή, επισημαίνοντας την ανάγκη σεβασμού του διεθνούς δικαίου και σταθερότητας σε μια ενεργειακά κρίσιμη περιοχή.
Αντίστοιχα, η Βενεζουέλα ερμηνεύει την αυξανόμενη αμερικανική παρουσία ως επιθετική ενέργεια με αποικιοκρατικά χαρακτηριστικά. Ο πρόεδρος Νικολάς Μαδούρο έχει κατηγορήσει ανοιχτά την ExxonMobil ότι «χρηματοδοτεί την αποσταθεροποίηση» της περιοχής κι ότι η Ουάσιγκτον αξιοποιεί την εδαφική διαμάχη για να εδραιώσει στρατιωτική και οικονομική παρουσία στα σύνορα της Βενεζουέλας.
Σε μια εποχή κατά την οποία τα ορυκτά καύσιμα παύουν σταδιακά να θεωρούνται μοχλός προόδου και αναγνωρίζονται ως βασικοί υπαίτιοι της κλιματικής κρίσης, η περίπτωση της Γουιάνας μοιάζει να αποτελεί ένα ακόμη παράδοξο της ύστερης ανάπτυξης. Τα τελευταία μεγάλα κοιτάσματα πετρελαίου που ανακαλύπτονται σήμερα είναι, αναμφίβολα, πλούτος περιορισμένης διάρκειας και αμφίβολης μακροπρόθεσμης αξίας. Ποιος, λοιπόν, επωφελείται περισσότερο από την «ευλογία» του υπεδάφους, σε ένα παιχνίδι με κανόνες γραμμένους από εκείνους που δε σκοπεύουν να χάσουν; Το ερώτημα εδώ δεν είναι τεχνικό αλλά βαθιά πολιτικό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- A tiny rainforest country is growing into a petrostate. A US oil company could reap the biggest rewards, edition.cnn.com, διαθέσιμο εδώ
- Awash in oil money, Guyana promises cash, free tuition and other perks ahead of election, apnews.com, διαθέσιμο εδώ
- Oil output, exports drove Guyana economy’s growth of 43.6% in 2024, reuters.com, διαθέσιμο εδώ
- U.S. announces military drills with Guyana amid dispute over oil-rich region with Venezuela, cbsnews.com, διαθέσιμο εδώ
- The renewed dispute between ExxonMobil and Venezuela: The story of a long-standing feud, english.elpais.com, διαθέσιμο εδώ
