Του Σπύρου Σκοτώρη,
Σε ένα πλαίσιο άκρατης —κι άκριτης— αυστηροποίησης του ποινικού δικαίου στη χώρα μας ψηφίστηκε ο νόμος 5172/2025, με ισχύ από τις 29/1/2025, με πρωταρχικό στόχο τη συνέχιση της πολιτικής της επικοινωνιακά δημοφιλούς αύξησης των ποινών και της διεύρυνσης της δυνατότητας των δικαστηρίων να επιβάλλουν την πραγματική έκτιση των στερητικών της ελευθερίας ποινών στα σωφρονιστικά καταστήματα. Υπό αυτές τις συνθήκες το ποινικό δίκαιο ανηλίκων δεν θα μπορούσε να μείνει αμετάβλητο, έξω από τη νομοθετική λαίλαπα και τον υπερβάλλοντα ζήλο του έλληνα νομοθέτη.
Ως γνωστόν, βασικός άξονας που διέπει το ποινικό δίκαιο ανηλίκων είναι η διαπαιδαγώγηση, η συμμόρφωση των ανηλίκων με τις επιταγές του δικαίου, η υποβοήθηση της ομαλής τους κοινωνικοποίησης και τέλος η αποτροπή τους από εγκληματικές συμπεριφορές, διαπίστωση που γίνεται ευχερώς αντιληπτή από τις σχετικές διατάξεις του ποινικού κώδικα (άρθρα 122, 123, 126, 127 ΠΚ).
Ειδικότερα, κατά το ποινικό δίκαιο οι ανήλικοι κάτω των 12 ετών, προκειμένου να μην εμπλέκονται καθόλου με τον ποινικό μηχανισμό του κράτους, θεωρείται πως δεν πράττουν καν, δηλαδή οποιαδήποτε πράξη τους θεωρείται πως δεν πληροί καν την αντικειμενική υπόσταση κάποιας άδικης πράξης. Περαιτέρω, οι ανήλικοι συμπληρώσαντες τα 12 όχι όμως τα 15 έτη θεωρούνται κατά αμάχητο τεκμήριο πλήρως ακαταλόγιστοι (126 ΠΚ), επομένως δεν τους επιβάλλονται ποινές παρά μόνο θεραπευτικά ή αναμορφωτικά μέτρα και, τέλος, μόνο για στους ανηλίκους ηλικίας 15 έως 18 ετών, και μόνο για εγκλήματα που αν τα τελούσε ενήλικος θα ήταν κακουργήματα, μπορεί να επιβληθεί η στερητική της ελευθερίας ποινή του περιορισμού σε ειδικό κατάστημα κράτησης νέων διάρκειας 6 μηνών έως 10 ετών (127 ΠΚ). Η τελευταία, πάντως, αυτή δυνατότητα φαίνεται να προκρίνεται από τον νομοθέτη ως η έσχατη λύση στην περίπτωση που ειδικά και αιτιολογημένα κρίνεται πως τα θεραπευτικά ή αναμορφωτικά μέτρα δεν κρίνονται επαρκή για τον σωφρονισμό του ανηλίκου στη συγκεκριμένη υπόθεση.
Με τον νόμο 5172/2025 ωστόσο επέρχεται μία πολύ σημαντική αλλαγή στην παραπάνω αντίληψη περί του ποινικού δικαίου που εφαρμόζεται στους ανηλίκους, καθώς προωθείται και διευρύνεται μάλλον ο τιμωρητικός παρά ο σωφρονιστικός και διαπαιδαγωγικός χαρακτήρας του τομέα αυτού. Ειδικότερα, μετά τις αλλαγές που επήλθαν, προστέθηκε στο άρθρο 124 ΠΚ μία πέμπτη παράγραφος η οποία δίνει τη δυνατότητα στο Τριμελές Δικαστήριο Ανηλίκων να μετατρέψει την (αθωωτική κατά την απολύτως κρατούσα άποψη) απόφαση που επιβάλλει θεραπευτικά ή αναμορφωτικά μέτρα στον ανήλικο σε καταδικαστική απόφαση επιβολής περιορισμού σε ειδικό κατάστημα κράτησης νέων, εφόσον τα ήδη επιβληθέντα μέτρα παραβιάζονται εξακολουθητικά ή ασκηθεί νέα δίωξη κατά του ανηλίκου για in abstracto κακούργημα και υπό την αυστηρή προϋπόθεση, φυσικά, να συντρέχουν οι προϋποθέσεις του προαναφερθέντος άρθρου 127 ΠΚ.
Ωστόσο, η συγκεκριμένη διάταξη παραβιάζει σημαντικές αρχές της ποινικής δικονομίας και κατά συνέπεια η νομιμότητά της τίθεται εν αμφιβολία. Κατ’ αρχάς, όπως ήδη έχει ειπωθεί, οι αποφάσεις που επιβάλουν αναμορφωτικά ή θεραπευτικά μέτρα αντιμετωπίζονται ως αθωωτικές. Είναι αυτονόητο πως μία τέτοια απόφαση, από τη στιγμή που δεν έχει ασκηθεί έφεση, δεν μπορεί να μετατραπεί σε καταδικαστική, ενώ κάτι τέτοιο συνιστά ταυτοχρόνως και ουσιαστική χειροτέρευση της θέσης του κατηγορουμένου χωρίς να έχει ασκηθεί έφεση από τον εισαγγελέα (486 ΚΠΔ), που αποτελεί και τη μοναδική περίπτωση που αυτή η δικονομική αρχή κάμπτεται. Επιπλέον, η νεοπαγής διάταξη, παραμερίζοντας μία από τις σημαντικότερες δικονομικές αρχές, αυτή του δεδικασμένου (57 ΚΠΔ), επιτρέπει τη διαμόρφωση δεύτερης δικαστικής κρίσης για το ίδιο αδίκημα, αξιολογώντας μεταγενέστερα της δίκης περιστατικά. Δε λαμβάνεται δηλαδή από τον νομοθέτη υπόψη ότι στην πρώτη απόφαση, το Τριμελές Δικαστήριο Ανηλίκων, έχον πλήρη δικαιοδοσία και διεξάγοντας αναλυτική ακροαματική διαδικασία, έχει αποφανθεί κατά πρώτον για την ενοχή και κατά δεύτερον για τα επιβαλλόμενα μέτρα όπως και για την ανάγκη (μη) επιβολής στερητικής της ελευθερίας ποινής, ευχέρεια που είχε αλλά δεν τη θεώρησε πρόσφορη για τον σωφρονισμό του ανηλίκου, κρίνοντας κατά περίπτωση και αξιολογώντας τα δεδομένα της υπόθεσης. Απόφαση από την οποία παρήχθη δεδικασμένο από τη στιγμή που κατέστη αμετάκλητη.
Όσον αφορά στην ακροαματική διαδικασία υφέρπει και ένα ακόμη βαρυσήμαντο ζήτημα. Η επιπρόσθετη κυρωτική δυνατότητα που εισάγεται με το ψηφισθέν άρθρο 124 παράγραφος 5 ΠΚ δεν προβλέπει κάποια ακροαματική διαδικασία για τη διερεύνηση της ενοχής, της ουσίας δηλαδή της υπόθεσης, αλλά υπολαμβάνει αυτή ως δεδομένη, ανοίγοντας τον δρόμο για τον εγκλεισμό του ανηλίκου σε σωφρονιστικό κατάστημα είτε λόγω εξακολουθητικής παραβίασης των μέτρων είτε λόγω άσκησης νέας δίωξης κατά αυτού. Για να καταδειχθεί η αντίφαση, δέον να γίνει η παρακάτω αντιδιαστολή: ενώ το πρωτοβάθμιο δικαστήριο που δίκασε ολοκληρωμένα, με αποδεικτική περί της ουσίας της υποθέσεως διαδικασία, αποφάσισε να μην επιβάλει στερητική της ελευθερίας ποινή, μεταγενέστερα, συγκροτείται δικαστήριο το οποίο, βασιζόμενο σε περιστατικά εντελώς άσχετα και απομακρυσμένα από το τελεσθέν αδίκημα, δύναται να αποφασίσει τον εγκλεισμό του ανηλίκου. Διασπάται δηλαδή η αναγκαία αναλογία στη μεταχείριση του δράστη συναρτώμενη με το αδίκημα που τέλεσε, χωρίς τις αντίστοιχες δικονομικές εγγυήσεις.
Θα ήθελα να σημειώσω εδώ μία παραδοξότητα, θα έλεγα, στις επιλογές του νομοθέτη συγκρίνοντας την αθωωτική απόφαση που επιβάλει μέτρα ασφαλείας σε ανήλικο με την καταδικαστική απόφαση περί αναστολής στους ενηλίκους, καθώς σε ό,τι αφορά τους τελευταίους επιτρέπεται να διαταχθεί η πραγματική έκτιση της ανασταλείσας ποινής σε περίπτωση που παραβιάζονται οι όροι της αντίστοιχης απόφασης (99 παρ. 4 ΠΚ). Υπάρχει, όμως, μία σημαντική διαφορά. Η έκτιση της ποινής που αναστέλλεται στο ποινικό δίκαιο των ενηλίκων προέρχεται από καταδικαστική απόφαση και με αυτή έχει ήδη επιβληθεί μία στερητική της ελευθερίας ποινή. Το ακόμη πιο εντυπωσιακό είναι το εξής: ενώ η απόφαση για την αναστολή του 99 ΠΚ δεν μπορεί να αρθεί παρά μόνο στην περίπτωση νέας αμετάκλητης καταδίκης για νέο αδίκημα στον χρόνο της δοκιμασίας (102 ΠΚ), η απόφαση περί επιβολής αναμορφωτικών ή θεραπευτικών μέτρων μπορεί να μετατραπεί σε καταδικαστική απλώς και μόνο με την άσκηση νέας ποινικής δίωξης κατά του ανηλίκου! Με ποια ακριβώς λογική δίνεται η ευρεία αυτή ευχέρεια και για ποιον λόγο εμφανίζεται εδώ μία ετεροβαρής μεταχείριση των ανηλίκων έναντι των ενηλίκων;
Από τα παραπάνω, καθίσταται σαφές πως η ψηφισθείσα διάταξη δημιουργεί κρίσιμα ζητήματα νομιμότητας στη δικονομική μεταχείριση του ανηλίκου παραβιάζοντας θεμελιώδεις αρχές της ποινικής διαδικασίας. Είναι δεδομένο ότι η νέα ρύθμιση είναι προϊόν της συνολικότερης αντίληψης που διέπει την ποινική νομοθέτηση στη χώρα μας αποσκοπώντας στην αυστηροποίηση του νομικού πλαισίου, ωστόσο θα πρέπει ο νομοθέτης να αναλογιστεί τα νομικά και λογικά παράδοξα στα οποία οδηγεί και να προβεί σε διορθωτικές κινήσεις. Κατά την άποψή μου, το άρθρο 124 παράγραφος 5 θα πρέπει να θεωρηθεί ανίσχυρο και να μείνει ανεφάρμοστο, αν δεν αποσυρθεί.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
-
Μαρία Καϊάφα – Γκμπάντι, Νικόλαος Μπιτζιλέκης, Ελισάβετ Συμεωνίδου – Καστανίδου, Δίκαιο των Ποινικών Κυρώσεων, 3η Έκδοση, Νομική Βιβλιοθήκη, 2020
-
Κώστας Κοσμάτος, Η αντικατάσταση των αναμορφωτικών μέτρων των ανηλίκων και η τροποποίηση του άρθρου 124 ΠΚ με τον ν. 5172/2025, dikastiko.gr, διαθέσιμο εδώ
