Του Γιώργου Κωνσταντινίδη,
Με αφορμή το πέρας των 200 χρόνων από την έναρξη της πολιορκίας του Μεσολογγίου (15 Απριλίου 1825 – 10 Απριλίου 1826), η παρούσα έρευνα διυλίζει αφενός, τους παράγοντες που οδήγησαν στη κατάρρευση της άμυνας της πόλης και αφετέρου την εξαθλίωση που βίωσε το πολιορκημένο πλήθος.
Το πλαίσιο της πολιορκίας
Παρά τις αρχικές και απρόσμενες επιτυχίες, ο ελληνικός Αγώνας για Ανεξαρτησία, είχε αρχίσει σταδιακά να υπονομεύεται και να εισέρχεται σε ένα κρίσιμο στάδιο, κατά το έτος 1825. Ειδικότερα, 4 έτη μετά το ξέσπασμα της Επανάστασης, το στρατόπεδο των Ελλήνων είχε κλονιστεί λόγω διχογνωμιών, ως προς την οικονομική διαχείριση των πόρων που κατείχαν στη διάθεση τους, αλλά και εξαιτίας πολικών αντιπαραθέσεων.
Αποκορύφωμα της κρίσης αυτής, ήταν η απόβαση του Αιγυπτιακού στρατού στην Πελοπόννησο (Φεβρουάριος 1825), υπό τον αρχηγό τους Ιμπραήμ Πασσά. Παράλληλα, ο Οθωμανός Σουλτάνος Μαχμούτ Β’, με κύριο στόχο την άμεση καταστολή του επαναστατικού κινήματος στη Στερεά Ελλάδα, ανέθεσε την αποστολή αυτή στον διοικητή της Ρούμελης Ρεσίτ Μεχμέτ Πασσά (ο γνωστός «Κιουταχής»). «Ή το Μεσολόγγι ή το κεφάλι σου», ήταν η διαταγή που έλαβε ο Κιουταχής από τον σουλτάνο, καθώς το γενικότερο σχέδιο, ήταν η καταστολή της Επανάστασης από βορρά και από νότο ταυτοχρόνως. Εμπόδιο, βέβαια, στάθηκε η πόλη του Μεσολογγίου, η οποία αδρανοποίησε τις οθωμανικές δυνάμεις επί ένα ολόκληρο έτος.
Όσον αφορά, τα δυο αντιμαχόμενα στρατόπεδα, κατά προσέγγιση πάντα (λόγω συνέχων αυξομειώσεων), σημειώνονται γύρω στους 3.500 – 4.500 ενόπλους Έλληνες κατά τα τέλη του Ιουνίου του 1825 και κοντά στους 12.000 – 15.000 Οθωμανούς πολιορκητές, έως και την άφιξη των στρατευμάτων του Ιμπραήμ.
Παρά τις εσωτερικές δυσκολίες και τα πολιορκητικά έργα του Κιουταχή, οι αμυνόμενοι άντεχαν και ανέκαμπταν καθ΄ όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού του 1825. Η εξωτερική αρωγή που λάμβανε η πόλη μέσω της λιμνοθάλασσας και από τα Ιόνια νησιά (τα οποία ήταν ο βασικός προμηθευτής σε τρόφιμα) καθώς και από την ελληνική Διοίκηση κατά διαστήματα, συνέβαλε στην εξύψωση του ηθικού των επαναστατών. Χωρίς βέβαια αυτό, να σημαίνει πως οι συνθήκες εντός των τειχών ήταν εύκολα βιώσιμες, καθώς ο ανεφοδιασμός σε τρόφιμα και πολεμοφόδια, κάλυπταν μονάχα τις πρόσκαιρες ανάγκες διαβίωσης των πολιορκημένων. Δυο παράγοντες το φθινόπωρο του 1825 ωστόσο, μετέβαλαν τη ροή του αγώνα και μέχρι την τελική Έξοδο, η αντοχή των Ελλήνων όλο και περισσότερο φθειρόταν. Πώς τελικά, οδηγήθηκε το στρατόπεδο στην Έξοδο έναν χρόνο αργότερα;
Το προοίμιο της πτώσης: Άμαχοι και καταχρήσεις
Κατά τα τέλη του Σεπτεμβρίου του 1825, όταν οι συνθήκες της πολιορκίας είχαν μετριάσει μετά τις ήττες που υπέστη ο Κιουταχής, επέστρεψαν στο Μεσολόγγι κοντά στα 25.000 γυναικόπαιδα από τα Ιόνια νησιά, τα οποία είχαν αρχικά απομακρυνθεί για λόγους προστασίας. Πιο συγκεκριμένα, ο αποχωρισμός που βίωσαν για ένα εξάμηνο από τις οικογένειες τους, σε συνδυασμό με τις εξευτελιστικές συνθήκες που βίωσαν όντας πρόσφυγες, τους ώθησαν να επιλέξουν την επιστροφή στην εμπόλεμη ζώνη. Υπήρχε λοιπόν, ένας «εσωτερικός ηθικός πόλεμος» μεταξύ των επαναστατών, καθώς η κυβέρνηση του Ναυπλίου και οι ανώτεροι οπλαρχηγοί, υποστήριζαν έντονα, πως οι άμαχοι όφειλαν να βρίσκονται εκτός του Μεσολογγίου. Η άποψη αυτή στηριζόταν στο γεγονός, ότι τα τρόφιμα ήταν ήδη περιορισμένα για όλους τους πολιορκημένους και πως οι δύσκολες καιρικές συνθήκες του χειμώνα, θα καθιστούσαν τη συμβίωση ενός τόσου μεγάλου αριθμού ανθρώπων αδύνατη και θα καταδίκαζε κάθε δυνατότητα αντίστασης.
Εντούτοις, διατυπωνόταν και ο ισχυρισμός, πως οι οικογένειες τους ήταν καταδικασμένες είτε βρίσκονταν εντός είτε εκτός Μεσολογγίου, καθώς η εξαθλίωση και ο θάνατος ήταν δυο χαρακτηριστικά της καθημερινότητας των πολιορκημένων. Εν ολίγοις και σύμφωνα με τον απομνημονευματογράφο Ν. Κασομούλη, αφού ο αφανισμός δεν ήταν απίθανο σενάριο, οι Μεσολογγίτες προτιμούσαν να έχουν κοντά τους τις οικογένειες τους ακόμη και ενώπιον του θανάτου, παρά να βρίσκονται αποχωρισμένοι υπό αχρείες συνθήκες. Η επικράτηση του δευτέρου ισχυρισμού, όχι μόνον υπογράμμιζε την εξοικείωση των πολιορκημένων με την ιδέα του θανάτου, αλλά προμήνυε και το τραγικό τέλος της αντίστασης με έμμεσο τρόπο.
Το δεύτερο γεγονός που επιτάχυνε την εξαθλίωση των συνθήκων επιβίωσης των Ελλήνων αμυνομένων, πρόκειται για τις καταχρήσεις ειδών τροφής και τις παραποιήσεις των στρατιωτικών καταλογών μισθοδοσίας από ορισμένους οπλαρχηγούς της Φρουράς. Σύμφωνα δηλαδή με τον στρατηγό Σπυρομίλιο και τον Ν. Κασομούλη, οι στρατηγοί που ηγούνταν σώματα 1.200 στρατιωτών λάμβαναν 2.500 μερίδες τροφίμων, ώστε να δίνονται διπλάσιες ποσότητες στον κάθε ένοπλο. Με τις πλαστές προσθήκες στους καταλόγους μισθοδοσίας συνεπώς, η αρχική φρουρά, λάμβανε κατά επιθεώρηση 5.500 μερίδες ψωμιού και αλευριού καθημερινά για 4.000 στρατιώτες. Το αποκορύφωμα της κατάχρησης, δηλώνεται με τη σύγκριση ανάμεσα στον κατάλογο μερίδων του Ιανουαρίου του 1826, όπου είχαν φτάσει από τις 8.000 στις 11.000 μερίδες (και τον Φεβρουάριο στις 13.000) και στους λογαριασμούς των οπλαρχηγών. Μια αιτιολόγηση για τις ενέργειες αυτές, παρέχεται από τον στρατηγό Σπυρομίλιο, ο οποίος μαρτυρά πως κάθε ένοπλος, είχε μονάχα 200 δράμια αλεύρι και μια μερίδα ψωμί στη διάθεση του με αποτέλεσμα να μη μπορούν να συντηρήσουν ούτε τους ιδίους, ούτε τις οικογένειες τους. Έμμεσα, λοιπόν, υπογραμμίζεται πως η ανεπαρκής πρόνοια από τη μεριά της διοίκησης «εξανάγκαζε» τους στρατιωτικούς να ιδιοποιούνται μισθούς ώστε να δύνανται να συνεχίσουν να αγωνίζονται. Ωστόσο, δε χωράει αμφιβολία πως οι καταχρήσεις επέφεραν την ταχύτερη εσωτερική κατάρρευση της πόλης.
Ο λιμός πριν την Έξοδο
Η μοίρα του Μεσολογγίου σφραγίστηκε επισήμως, μετά τη πλήρη κατάληψη της λιμνοθάλασσας από τα Τουρκο-αιγυπτιακά στρατεύματα, μετά την άφιξη του Ιμπραήμ και τις μάχες που δοθήκαν κατά τους μήνες Ιανουάριο – Μάρτιο του 1826 (κατάληψη νησίδας Βασιλαδίου, Ντολμά, Αιτωλικού). Με τους υδάτινους δρόμους αποκλεισμένους, δεν υπήρχε πλέον περιθώριο ανεφοδιασμού για τους πολιορκημένους και το ρολόι χτυπούσε αντίστροφα για τον «προμαχώνα της Επανάστασης».
Η «ψυχοπαθολογία της νόσου της πείνας» κυριαρχούσε στην πόλη από τα μέσα του Μαρτίου, καθώς οι κάτοικοι περιορίστηκαν στην κατανάλωση διαφόρων ειδών ζωών (γάτες, σκυλιά, άλογα, μουλάρια, γαϊδουριά, ποντίκια, βατράχους). Ωστόσο, όταν και αυτή η λύση αποδείχτηκε πρόσκαιρη, παρατηρήθηκαν ακόμη και περιστατικά ανθρωποφαγίας. Σύμφωνα, δηλαδή με τον Α. Μίχο, οι πολιορκημένοι ήταν αναγκασμένοι να τρέφονται με τα σώματα των αποθανόντων συγγενών τους, με αποτέλεσμα να αυξηθούν τα κρούσματα ασθενειών. Περιστατικά όπου οικογένειες τρέφονταν με τα εναπομείναντα μέλη των παιδιών τους, αποδεικνύουν την εκμηδένιση της ανθρωπιάς και της ολικής εξασθένισης των πολιορκημένων. Δίχως άλλη διαφυγή, η τελική Έξοδος, αποδείχτηκε η μοναδική απεγνωσμένη λύση.
Αποτίμηση
Ένας και μόνος υπαίτιος για τις εφιαλτικές συνθήκες που υπέστη το πλήθος του Μεσολογγίου δεν δύναται να βρεθεί. Ο αποσυντονισμός και η έλλειψη προνοητικότητας στοίχισαν στον εφοδιασμό της πόλης, καθώς η ελληνική κυβέρνηση δεν είχε προλάβει να συγκροτήσει έναν ευέλικτο κρατικό μηχανισμό εν καιρώ πολέμου.
Εντούτοις, παρά τη τραγική κατάληξη του γεγονότος, σε γενικότερο και μακροπρόθεσμο πλαίσιο, η αντοχή των Μεσολογγιτών έναντι στις αντιξοότητες, είχε διεθνή επίδραση, καθώς συγκλόνισε τον ευρωπαϊκό κόσμο και προσέγγισε σε μεγάλο βαθμό το φιλελληνικό ρεύμα που είχε ήδη αναπτυχθεί την δεκαετία της Επανάστασης. Με την ευαισθητοποίηση της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης, μέσω των παθών των πολιορκημένων, άλλαξε ριζικά η εικόνα και η φύση του απελευθερωτικού Αγώνα των Ελλήνων, σε μια εποχή που τέτοιου είδους εγχειρήματα, ήταν καταδικαστέα από τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές δυνάμεις.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κασομούλης Νικόλαος επιμ. Α. Πολίτης (2021), Με το σπαθί εις το χέρι και το τουφέκι, στο πολιορκημένο Μεσολόγγι, Ηράκλειο: εκδ. ΠΕΚ
- Μίχος Ν. Αρτέμιος επιμ. Μ. Ευθυμίου – Ε. Σαράφης (2019), Απομνημονεύματα της δευτέρας πολιορκίας του Μεσολογγίου (1825-1826), , Αθήνα: Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία
- Μαργαρίτης Γεώργιος (2021), Η υπεράσπιση της ελεύθερης Ελλάδας, οι κρίσιμες αναμετρήσεις που οδήγησαν στη θεμελίωση της Ελληνικής Ανεξαρτησίας, Αθήνα: εκδ. Διόπτρα
