Του Παναγιώτη Πάλλη,
Η δυναστεία των Παλαιολόγων ήλθε και εδραιώθηκε στην Ανατολική Ρωμανία μετά την επανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τον Βυζαντινό στρατιωτικό Αλέξιο Στρατηγόπουλο το 1261, έπειτα από 57 χρόνια Λατινικής κυριαρχίας στον χώρο. Ο πρώτος Παλαιολόγος Αυτοκράτορας ήταν ο Μιχαήλ Η’, ένας εξαίρετος διπλωμάτης, ηγέτης και γνώστης του παγκοσμίου πολιτικού πλαισίου, ιδιαίτερα έτοιμος να προσαρμοσθεί αλλά και να προσαρμόσει κάθε περίσταση που θα του επιβληθεί. Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα χρόνια των Παλαιολόγων βρισκόταν σε μια εδαφική έκταση, η οποία σταδιακά όλο και συρρικνωνόταν, οι έριδες ωστόσο που έλαβαν χώρα, σχεδόν έναν αιώνα αργότερα, συνέβαλαν στην επιτάχυνση της σταδιακής αυτής κατάρρευσης. Ο εμφύλιος πόλεμος μεταξύ της δυναστείας (1321–1328) δεν κράτησε πολύ, αλλά ήταν κρίσιμος για την υπόσταση της Αυτοκρατορίας, μιας και στα χέρια των αντιμαχόμενων, βρισκόταν η κυβέρνηση του κράτους.
Α’ φάση του εμφυλίου, 1320 – 1321 μ.Χ.
Βρισκόμαστε στο έτος 1320 μ.Χ., όταν ο υιός του Μιχαήλ Η’ αυτοκράτορος Ανδρονίκου Β’ είναι συναυτοκράτορας με τον γιό του Μιχαήλ Θ’ Παλαιολόγο, ο τελευταίος πεθαίνει λόγω προσωπικής θλίψης, μετά την δολοφονία του ενός εκ των δύο υιών του, Μανουήλ. Στον μοιραίο και ατυχή αυτόν θάνατο είχαν ευθύνη οι οπαδοί και φίλοι του νεαρού Ανδρονίκου Γ’ (αδελφού του Μανουήλ), το οποίο εξόργισε τον γηραιό Ανδρόνικο Β’, καθώς απέκλεισε από το δικαίωμα της διαδοχής τον εγγονό του. Το γεγονός αυτό δημιούργησε αισθήματα (περισσότερου) μίσους απέναντι στον (από καιρό) αντιπαθητικό αυτοκράτορα. Έτσι, ξεκίνησε να δημιουργείται μια «αντιπολίτευση» από τους φίλους του νεαρού Ανδρονίκου (Ιωάννη Καντακουζηνό και Συργιάννη), με τους τελευταίους να αποκτούν διοικητικές θέσεις στα αυτοκρατορικά εδάφη της Θράκης (εξαγοράζοντας τες) «χτίζοντας» στρατό.
Ο Ανδρόνικος Γ’, γνωρίζοντας τα συμφέροντά του, εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπολη και συντάχθηκε με τον στρατό των δύο φίλων του. Ξεκίνησε έτσι ένας «ψυχρός πόλεμος» κατά τον οποίο και τα δύο στρατόπεδα συγκέντρωναν εξουσία και οπαδούς εναντίον του άλλου. Οι λάθος οικονομικοί χειρισμοί του «παππού» Ανδρονίκου έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην έκβαση του εμφυλίου. Ο Συργιάννης, με τον στρατό που είχε συγκεντρώσει, ξεκίνησε να προελαύνει προς την Βασιλεύουσα, κίνηση η οποία δεν μπορούσε να μην φοβίσει τον Ανδρόνικο Β’, με αποτέλεσμα ο τελευταίος να συνθηκολογεί. Στις 06 Ιουνίου 1321, έγινε σύναψη ειρηνευτικής συμφωνίας.
Η συνθήκη διαμέλισε την αυτοκρατορία σε δύο στρατόπεδα προκαλώντας μια κατάσταση αρκετά πρωτόγνωρη για το Ρωμαϊκό κράτος. Ο νεαρός Ανδρόνικος έλαβε ως επικράτειά του την Θράκη και μερικές περιοχές στην Μακεδονία στις οποίες είχε επιρροή μέσω των οπαδών του, ενώ του δόθηκε το δικαίωμα να μπορεί να διαπραγματεύεται με ξένες δυνάμεις. Τέλος, το «εναπομείναν» κομμάτι της αυτοκρατορίας (μαζί με την πρωτεύουσα) παρέμεινε στον Ανδρόνικο τον Β’.
Β’ φάση του εμφυλίου, 1322
Η συνθήκη ειρήνης, ωστόσο, δεν διήρκησε πολύ, καθώς έκαστος Παλαιολόγος την παραβίαζε, τηρώντας ο καθένας την δική του εξωτερική πολιτική. Έτσι, έναν χρόνο αργότερα, το 1322, ξεσπάει ξανά εμφύλιος πόλεμος. Κατά την διάρκειά του, ο Συργιάννης (ο ιθύνων νους της «επανάστασης» εναντίον του Ανδρονίκου Β’) άλλαξε στρατόπεδο μετά από μια διαφωνία αντιζηλίας με τον Ιωάννη Καντακουζηνό. Ο Ανδρόνικος Γ’ στην διαφωνία που ξέσπασε, έλαβε το μέρος του φίλου του Ιωάννη, με αποτέλεσμα όχι μόνο να απωθήσει τον Συργιάννη από το στρατόπεδό του, αλλά και να τον ωθήσει να οργανωθεί στο αντίπαλο, εναντίον του.
Ωστόσο, η δημοφιλία του νεαρού άνδρα όλο και αυξανόταν και όλο και περισσότερες πόλεις, πέριξ της Κωνσταντινούπολης, προσχωρούσαν στο μέρος του. Δεν άργησε να έλθει έτσι και μια δεύτερη συνθήκη εκ μέρους του Ανδρονίκου Β’ , η οποία περιείχε τους ίδιους όρους με την προηγούμενη. Η συμφωνία αυτή δεν ήταν τόσο ωφέλιμη για τον Συργιάννη, καθώς ο τελευταίος όχι μόνο απέτυχε στις προσπάθειές του κατά την διάρκεια του πολέμου να ανατρέψει τον Ανδρόνικο Β’, αλλά απέτυχε και να τον δολοφονήσει, μετά από οργάνωση μιας συνωμοσίας εναντίον του. Το αποτέλεσμα ήταν να καταδικασθεί σε ισόβια κάθειρξη μετά την καταστολή της συνωμοσίας που οργάνωσε.
Με την δεύτερη συνθήκη ειρήνης, ξεκινά μια περίοδος νηνεμίας ανάμεσα σε παππού και εγγονό, ενώ το 1325, ο νεαρός Ανδρόνικος στέφεται συναυτοκράτορας του κράτους. Ωστόσο, παρά την έκβασή του, και χωρίς σημαντικές και σοβαρές μάχες να έχουν λάβει χώρα, ο εμφύλιος πόλεμος είχε αποδυναμώσει πολύ το κράτος. Η εμπόλεμη κατάσταση που επικρατούσε, είχε ως θύματα την γεωργική και την οικονομική ύφεση της αυτοκρατορίας, κυρίως λόγω της συνεχούς στρατολόγησης ανδρών-αγροτών και της απότομης αποκοπής του εμπορίου. Επίσης, αποδυναμωνόταν συνεχώς η κεντρική εξουσία, ενώ στα σύνορα της επικράτειας έχουμε Σέρβους, Βούλγαρους και Οθωμανούς να αποκτούν όλο και περισσότερη δύναμη επωφελούμενοι από ενδο-βυζαντινές συνθήκες.
Γ’ φάση του εμφυλίου, 1327 – 1328 μ.Χ.
Το τρίτο και τελευταίο μέρος του εμφυλίου πολέμου των δύο Παλαιολόγων, βρίσκει τους Σέρβους και τους Βουλγάρους να επεμβαίνουν στα «βυζαντινά οικογενειακά» όλο και περισσότερο. Ο Ανδρόνικος Β’, λόγω των προηγούμενων σχέσεων που είχε με την Σερβική αυτοκρατορία, συμμάχησε με τον Σέρβο βασιλιά Στέφαν Ούρος Γ’ Ντεκάνσκι, και από την άλλη, ο εγγονός του, με τον Βούλγαρο τσάρο Μιχαήλ Σισμάν. Οι μάχες έλαβαν χώρα σε διάφορα μέρη της Μακεδονίας με κύριο στόχο την επικράτηση πάνω σε αυτά. Νικητής και πάλι φαίνεται να είναι ο νεαρός Ανδρόνικος, ο οποίος, μαζί με τον Ιωάννη Καντακουζηνό, εισήλθαν στην Θεσσαλονίκη τον Γενάρη του 1328 μ.Χ. Η κατάσταση δεν άργησε να αλλάξει, όταν ο τσάρος σύμμαχος του επί 3 φορές νικητή, Ανδρονίκου, επέλεξε να βοηθήσει στρατιωτικά τον παππού του. Ωστόσο, μετά από παρέμβαση του νεαρού, ο Σισμάν απέσυρε τα στρατεύματά του και στις 24 Μαΐου 1328, ο Ανδρόνικος Γ’ εισέβαλε στην Βασιλεύουσα και την κατέκτησε. Ανάγκασε έπειτα τον παππού του να παραιτηθεί και να μονάσει, λίγα χρόνια μετά απεβίωσε ως μοναχός Αντώνιος.
Ο εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στους δύο Παλαιολόγους επέφερε συνέπειες, οι οποίες δεν γινόταν πλέον να επανορθωθούν. Η οικονομία ξεκίνησε να ακολουθεί κατιούσα πορεία, το νόμισμα (υπέρπυρος) υποτιμήθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό, ενώ οι δύο νέοι, Ανδρόνικος και Ιωάννης, όχι μόνο δεν τήρησαν τις υποσχέσεις που είχαν τάξει στον λαό (δημαγωγική πολιτική για την δημοφιλία του νεαρού Παλαιολόγου), αλλά ακολούθησαν την πολιτική της κυβέρνησης την οποία είχαν ανατρέψει. Ωστόσο, μπορούμε να αναγνωρίσουμε πως έτσι ήρθε στο προσκήνιο ο Ιωάννης Καντακουζηνός, με τον οποίο ξεκίνησε μια νέα πορεία για το Βυζαντινό κράτος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ostrogorsky Georg (2012), Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, (μτφρ. Παναγόπουλος Ιωάννης, επιμ. Χρυσός Κ. Ευάγγελος), εκδ. Πατάκη
- Treadgold Warren (2024), Βυζάντιο – Μια συνοπτική ιστορία, (μτφρ. Γεωργίου Πέτρος, επιμ. Παπακυρίτσης Σταύρος), εκδ. Πεδίο
- Treadgold Warren (1997), A history of the Byzantine state and society, εκδ. Stanford University Press
- Οι βυζαντινοί εμφύλιοι πόλεμοι την εποχή των Παλαιολόγων – Η αρχή του τέλους, geopolitics.eu, Διαθέσιμο εδώ
