Του Ελευθέριου Χονδρού,
Η Ζιμπάμπουε αποτελεί ένα εμβληματικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο η οικονομία, η ιστορική αδικία και οι πολιτικές αποφάσεις αλληλεπιδρούν για να διαμορφώσουν μία εθνική αφήγηση η οποία, όσο εμποτισμένη κι αν είναι από μύθους, δεν μπορεί να παρακάμψει την πραγματικότητα των αριθμών. Για δεκαετίες, η χώρα παρουσίαζε τον εαυτό της ως ένα προπύργιο αστικής νεωτερικότητας και οικονομικής εξαιρετικότητας στη νότια Αφρική. Η πραγματικότητα όμως του 21ου αιώνα είναι διαφορετική: υποχώρηση του ΑΕΠ, αποδιάρθρωση του παραγωγικού ιστού, αποεπένδυση, νομισματική κατάρρευση και μαζική μετάβαση στην άτυπη οικονομία.
Οικονομικά, η Ζιμπάμπουε ξεκίνησε τη δεκαετία του 1980 με ελπιδοφόρους δείκτες. Η βιομηχανική παραγωγή αντιστοιχούσε στο 25% του ΑΕΠ, ενώ η αγροτική παραγωγή, ιδιαίτερα σε σιτηρά και καπνό, εξήγε προϊόντα αξίας, δικαιώνοντας τον τίτλο της χώρας ως «καλάθι του ψωμιού» της Αφρικής. Το αστικό μοντέλο ήταν συνυφασμένο με την εργασιακή σταθερότητα, την κοινωνική προστασία και την αυξανόμενη μεσαία τάξη. Όμως η σταθερότητα αυτή ήταν εύθραυστη και εξαρτημένη τόσο από τις διεθνείς ροές κεφαλαίων όσο και από τον διαρθρωτικό αποκλεισμό μεγάλου μέρους του πληθυσμού από παραγωγικά μέσα.
Η ανατροπή ήρθε σταδιακά. Οι πολιτικές προσαρμογής του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας στα τέλη της δεκαετίας του 1980 επέφεραν βαθιές τομές: ιδιωτικοποιήσεις, απελευθέρωση τιμών, άρση επιδοτήσεων, και απορρύθμιση της αγοράς εργασίας. Η ανεργία αυξήθηκε, η αγοραστική δύναμη μειώθηκε και το κοινωνικό κράτος διαλύθηκε. Αυτές οι πολιτικές οδήγησαν σε συρρίκνωση της ζήτησης και μείωση των επενδύσεων. Η μετάβαση προς την οικονομία της αγοράς δεν συνοδεύτηκε από προστατευτικά μέτρα ή στρατηγική επαναβιομηχάνισης.
Το 2000, το κύμα αναδιανομής γης, παρότι επιβεβλημένο για λόγους ιστορικής δικαιοσύνης, δεν συνοδεύτηκε από τεχνική και χρηματοδοτική υποστήριξη στους νέους αγρότες. Το αποτέλεσμα ήταν πτώση της αγροτικής παραγωγής και κατάρρευση των εξαγωγών. Η απώλεια συναλλάγματος οδήγησε σε υποτίμηση του νομίσματος και πληθωρισμό. Ο υπερπληθωρισμός του 2008 – όταν οι τιμές διπλασιάζονταν κάθε 24 ώρες – κατέστησε το εγχώριο νόμισμα άχρηστο και προκάλεσε την πλήρη δολαριοποίηση της οικονομίας.
Από το 2001 και έπειτα, η χώρα βρέθηκε σε καθεστώς οικονομικής απομόνωσης λόγω των κυρώσεων που επιβλήθηκαν ως αντίδραση στις πολιτικές γης. Η Ζιμπάμπουε στερήθηκε πρόσβασης σε χρηματοδότηση από διεθνείς οργανισμούς και επενδυτές, εγκλωβίστηκε σε υπερχρέωση (87% του ΑΕΠ το 2023) και εξαρτήθηκε από τις ελάχιστες ροές εμβασμάτων και εξαγωγών. Η έλλειψη ρευστότητας, η φυγή κεφαλαίων και η χαμηλή παραγωγικότητα οδήγησαν στην καθήλωση του ΑΕΠ και στην απόσυρση του κράτους από κάθε επενδυτικό ρόλο.
Η σημερινή οικονομική κατάσταση παραμένει δύσκολη. Παρά τη μείωση του πληθωρισμού από 41,9% το 2022 σε 29,4% το 2023, η νομισματική αστάθεια επιμένει, με το εθνικό νόμισμα (ZWL) να υποτιμάται κατά σχεδόν 90% το 2023. Η εισαγωγή του νέου νομίσματος ZIG (Zimbabwe Gold) τον Απρίλιο του 2024, με κάλυψη σε δολάρια ΗΠΑ και αποθέματα μετάλλων, φιλοδοξεί να σταθεροποιήσει την αγορά. Το ZIG, με ελεύθερα διαμορφούμενη ισοτιμία, αποσκοπεί στην επαναφορά της εμπιστοσύνης στο εγχώριο νόμισμα και στον περιορισμό της δολαριοποίησης. Η ισοτιμία κατά την εισαγωγή του ορίστηκε στα ZIG13.55/1$.
Παρά τη νομισματική μεταρρύθμιση, η Ζιμπάμπουε αντιμετωπίζει δομικά προβλήματα: η προβλεπόμενη ανάπτυξη για το 2024 ανέρχεται μόλις στο 2%, λόγω της μειωμένης γεωργικής παραγωγής από το El Niño και της κάμψης των τιμών των ορυκτών. Το έλλειμμα παραμένει συγκρατημένο (2% του ΑΕΠ), ωστόσο ο κοινωνικός ιστός διαρρηγνύεται. Το ποσοστό φτώχειας αγγίζει το 38,7% και η ανεργία παραμένει στο 21%. Περισσότεροι από 3 εκατομμύρια εργαζόμενοι, κυρίως εξειδικευμένοι, έχουν μεταναστεύσει, με αποτέλεσμα τη συρρίκνωση του ανθρώπινου κεφαλαίου.
Η οικονομική δομή της χώρας έχει αλλάξει ριζικά. Η βιομηχανία και η γεωργία έχουν αποδυναμωθεί, και η συμβολή των υπηρεσιών στο ΑΕΠ φθάνει πλέον το 55%. Το πιο ανησυχητικό στοιχείο, ωστόσο, είναι η μετάβαση της εργασίας από τομείς υψηλής παραγωγικότητας σε τομείς χαμηλής προστιθέμενης αξίας, όπως το λιανεμπόριο και η ανεπίσημη οικονομία. Οι οργανώσεις του ανεπίσημου τομέα προσπαθούν να προσδώσουν επαγγελματικό κύρος στους εργαζόμενους χωρίς επίσημη αναγνώριση, επαναπροσδιορίζοντας την έννοια της εργασίας και της επιχειρηματικότητας με βάση τη βιωσιμότητα και όχι τη θεσμική ένταξη.
Η προσπάθεια ένταξης στο νέο Πρόγραμμα Παρακολούθησης από το ΔΝΤ κατά το δεύτερο εξάμηνο του 2024 συνδέεται με την ανάγκη για αναδιάρθρωση του χρέους, εκκαθάριση ληξιπρόθεσμων υποχρεώσεων και προσέλκυση επενδύσεων. Η μεταβίβαση των παθητικών της Κεντρικής Τράπεζας στο Δημόσιο, και η εξάλειψη των παρατραπεζικών της λειτουργιών, θεωρούνται απαραίτητες για τη μακροοικονομική εξυγίανση.
Η Ζιμπάμπουε βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Οι οικονομικοί δείκτες αποτυπώνουν μία χώρα με ασθενή παραγωγική βάση, υψηλή φτώχεια και χαμηλή παραγωγικότητα. Ωστόσο, η πολιτική και οικονομική της ιστορία – από τις δομικές ανισότητες της αποικιοκρατίας έως τη σκληρή τιμωρία των μετα-αποικιακών επιλογών – δεν μπορεί να αγνοηθεί. Η αποκατάσταση της οικονομικής αξιοπρέπειας της Ζιμπάμπουε δεν είναι μόνο θέμα τεχνικής διαχείρισης, αλλά και διεθνούς ηθικής ευθύνης: απαιτεί άρση των κυρώσεων, διαγραφή χρεών και αναγνώριση του δικαιώματος της χώρας να διαμορφώσει το μέλλον της με δικούς της όρους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Zimbabwe’s economy crashed – so how do citizens still cling to myths of urban and economic success?, theconversation.com, διαθέσιμο εδώ
- Reverse reparations: Zimbabwe’s perfect trap, South Africa’s looming danger, aljazeera.com, διαθέσιμο εδώ
- Zimbabwe Economic Outlook, afdb.org, διαθέσιμο εδώ
