Της Ζαμπέτας Παπασταύρου,
Η έννοια των χρηστών ηθών συνιστά αόριστη νομική έννοια, η οποία διαμορφώνεται ανάλογα με τις κοινωνικές αντιλήψεις περί ηθικής και ευπρέπειας σε μια δεδομένη χρονική περίοδο. Κατά την ελληνική έννομη τάξη, η αντίθεση μιας πράξης ως προς τα χρηστά ήθη είναι δυνατό να οδηγήσει σε αδικοπρακτική ευθύνη, εφόσον πληρούνται συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Η έννοια αυτή εξετάζεται τόσο στο πλαίσιο της ακυρότητας των δικαιοπραξιών όσο και της αδικοπρακτικής ευθύνης.
Αδικοπρακτική ευθύνη προκύπτει, όταν κάποιος προκαλεί ζημία σε άλλον μέσω παράνομης και υπαίτιας συμπεριφοράς. Η παράνομη αυτή συμπεριφορά μπορεί να συνίσταται σε πράξη ή παράλειψη, που αντίκειται στα χρηστά ήθη. Για να διαπιστωθεί εάν μια συμπεριφορά είναι αντίθετη στα χρηστά ήθη, εξετάζεται το σύνολο των περιστάσεων και των εννόμων συνεπειών της. Στην περίπτωση που η συμπεριφορά αντίκειται στα χρηστά ήθη δύναται να οδηγήσει σε αδικοπρακτική ευθύνη, εφόσον συντρέχουν σωρευτικά παράνομη συμπεριφορά, υπαιτιότητα, ζημία και αιτιώδης συνάφεια μεταξύ της συγκεκριμένης παράνομης ενέργειας και του ζημιογόνου αποτελέσματος. Η υπαιτιότητα αποτελεί βασικό στοιχείο της αδικοπρακτικής ευθύνης και συνίσταται είτε σε δόλο είτε σε αμέλεια. Στην περίπτωση του άρθρου 919 ΑΚ, απαιτείται πρόθεση του δράστη να προκαλέσει ζημία κατά τρόπο αντίθετο προς τα χρηστά ήθη. Ο δόλος μπορεί να είναι άμεσος ή ενδεχόμενος, αρκεί ο δράστης να γνώριζε και να αποδεχόταν την πιθανότητα πρόκλησης ζημίας μέσω της συμπεριφοράς του.
Στην ελληνική νομολογία έχουν αναγνωριστεί περιπτώσεις, όπου η αντίθεση στα χρηστά ήθη επέφερε αδικοπρακτική ευθύνη. Για παράδειγμα, η δημοσίευση ψευδών και δυσφημιστικών πληροφοριών, οι οποίες πλήττουν άμεσα την τιμή και την υπόληψη ενός ατόμου, θεωρείται συμπεριφορά αντίθετη στα χρηστά ήθη και είναι δυνατό να θεμελιώσει αδικοπρακτική ευθύνη για προσβολή της προσωπικότητας.
Η ερμηνεία της έννοιας των χρηστών ηθών και η εφαρμογή της στην ευθύνη περί αδικοπραξίας παρουσιάζουν προκλήσεις εξαιτίας ακριβώς της αοριστίας τους. Η θεωρία και η νομολογία έχουν αναπτύξει κριτήρια για την εξειδίκευση της έννοιας των χρηστών ηθών, λαμβάνοντας υπόψη τη λειτουργία τους στο ευρύτερο δικαιικό σύστημα και τη σχέση τους με συναφείς διατάξεις, όπως η ΑΚ 914. Η δικαιοηθική προσέγγιση των χρηστών ηθών, που εστιάζει στις θεμελιώδεις ηθικές αρχές του δικαίου, συμβάλλει στην ορθότερη εφαρμογή της έννοιας αυτής και στην αποφυγή υποκειμενικών κρίσεων.
Ένα από τα μεγαλύτερα ζητήματα ερμηνείας της έννοιας των χρηστών ηθών είναι η γεωγραφική και πολιτισμική σχετικότητα του όρου. Τα χρηστά ήθη μπορεί να διαφέρουν μεταξύ διαφορετικών κοινωνιών ή ακόμη και μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών ομάδων εντός της ίδιας χώρας. Αυτή η μεταβλητότητα δημιουργεί προκλήσεις στη νομική τους εφαρμογή, καθώς τα δικαστήρια καλούνται να σταθμίσουν ποια ηθικά πρότυπα είναι κυρίαρχα σε μια δεδομένη χρονική και τοπική συγκυρία. Μια ακόμη σημαντική πρόκληση σχετίζεται με τη σύγκρουση των χρηστών ηθών με άλλα θεμελιώδη δικαιώματα, όπως η ελευθερία της έκφρασης. Όταν μια δημόσια δήλωση, λόγου χάρη, θεωρείται προσβλητική, το δικαστήριο οφείλει να ισορροπήσει μεταξύ του δικαιώματος στην ελεύθερη έκφραση και της προστασίας από ηθική βλάβη. Αυτή η σύγκρουση καθιστά δύσκολη την πρόβλεψη δικαστικών αποφάσεων, διότι διαφορετικοί δικαστές ενδέχεται να αξιολογήσουν διαφορετικά την έννοια των χρηστών ηθών σε σχέση με την ελευθερία του λόγου.
Όσον αφορά στην έννοια της ζημίας, η οποία, όπως προαναφέρθηκε, ενδέχεται να προκύψει από πράξεις αντίθετες στα χρηστά ήθη, θα είναι είτε υλική (περιουσιακή) είτε ηθική. Η υλική ζημία αφορά συγκεκριμένη οικονομική απώλεια, όπως μείωση εισοδήματος, απώλεια περιουσιακών στοιχείων ή πρόσθετα έξοδα λόγω της παράνομης ενέργειας. Αντιθέτως, η ηθική ζημία συνδέεται άρρηκτα με την προσβολή της προσωπικότητας, τη βλάβη της ψυχικής υγείας και τη μείωση της κοινωνικής ή επαγγελματικής αξιοπιστίας του θύματος. Κρίσιμο ζήτημα που ανακύπτει είναι η απόδειξη της ηθικής βλάβης, καθώς δεν δύναται να αποτιμηθεί άμεσα χρηματικά. Η νομολογία έχει θεσπίσει συγκεκριμένα κριτήρια, όπως η ένταση της προσβολής, η διάρκεια των συνεπειών της και η κοινωνική θέση του παθόντος, για τον προσδιορισμό του ύψους της αποζημίωσης.
Εκτός από τη νομική διάσταση της ζημίας, ενδιαφέρον παρουσιάζει και η πρακτική της διάσταση. Η οικονομική επίπτωση μιας πράξης αντίθετης στα χρηστά ήθη μπορεί να επεκταθεί πέρα από τον άμεσα θιγόμενο και να επηρεάσει τρίτα πρόσωπα, όπως μέλη της οικογένειάς του ή συνεργάτες του εν γένει. Η δυσφήμιση, για παράδειγμα, ενός επαγγελματία ενδέχεται να μειώσει την πελατεία του, επιφέροντας έμμεσες απώλειες. Αναλογικά, η ψυχολογική διάσταση της ζημίας σχετίζεται με τις συναισθηματικές και ψυχικές επιπτώσεις στον παθόντα. Σε υποθέσεις στις οποίες η ηθική βλάβη συνδέεται με σοβαρές μορφές κοινωνικής απομόνωσης ή ψυχικού τραύματος, τα δικαστήρια τείνουν να αναγνωρίζουν υψηλές αποζημιώσεις.
Συμπερασματικά, η αντίθεση μιας συμπεριφοράς στα χρηστά ήθη είναι δυνατό να οδηγήσει σε ευθύνη αδικοπρακτική, εφόσον πληρούνται οι προϋποθέσεις της παράνομης και υπαίτιας συμπεριφοράς, της ύπαρξης ζημίας και της αιτιώδους συνάφειας. Η αόριστη έννοια των χρηστών ηθών απαιτεί προσεκτική ερμηνεία και εφαρμογή από τον δικαστή, λαμβάνοντας υπόψη τις επικρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις και τις συγκεκριμένες στην εκάστοτε περίπτωση περιστάσεις. Προτείνονται κατευθυντήριες γραμμές με σκοπό την εξειδίκευση της έννοιας από τη θεωρία και τη νομολογία, συμβάλλοντας στην επίτευξη της δικαιοσύνης και της ασφάλειας των συναλλαγών. Η προσέγγιση αυτή συμβάλλει στην ορθότερη εφαρμογή της έννοιας και στην αποφυγή αυθαίρετων ή υποκειμενικών κρίσεων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ευριπίδης Ρίζος, Αντίθεση στα χρηστά ήθη και αδικοπρακτική ευθύνη, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2024
-
Καλογερόπουλος – Στουραΐτης, Αγωγή αποζημίωσης κατά τράπεζας λόγω καταχρηστικής συμπεριφοράς, kstlaw.gr, διαθέσιμο εδώ
- Απόφαση 386/2020 εφετείο Πειραιώς, διαθέσιμη εδώ
