Της Αγγελικής Τσιούντσιουρα,
Το δικαίωμα στη ζωή και την υγεία, ως θεμελιώδες ατομικό δικαίωμα, διασφαλίζεται συνταγματικά ως υπέρτατο αγαθό, απαιτώντας από το κράτος τόσο την αποφυγή ενεργειών που θα μπορούσαν να το βλάψουν όσο και τη λήψη μέτρων για την αποτελεσματική του προστασία. Η ευθανασία, γνωστή και ως «καλός θάνατος», αποτελεί ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα ζητήματα της βιοηθικής.
Οι αντικρουόμενες απόψεις γύρω από αυτήν προκαλούν έντονες συζητήσεις όχι μόνο στον ιατρικό κλάδο αλλά και στο πεδίο της νομικής, της θεολογίας, της κοινωνιολογίας, της ψυχολογίας και πολλών άλλων επιστημών. Αναμφισβήτητα πρόκειται για ένα εξαιρετικά περίπλοκο θέμα, καθώς εγείρει πληθώρα ιατρικών, νομικών και βιοηθικών προβληματισμών, ενώ ταυτόχρονα αγγίζει ζητήματα βαθιά υπαρξιακά, που αφορούν τη ζωή και τον θάνατο. Ως αποτέλεσμα, η λήψη αποφάσεων σχετικά με την ευθανασία συνοδεύεται από διστακτικότητα, με συνέπεια το ζήτημα να παραμένει άλυτο, ενώ η επίτευξη καθολικής συμφωνίας γύρω από αυτό φαντάζει ανέφικτη.
Το δίκαιο σε γενικές γραμμές επιτρέπει την αυτοκτονία, καθώς αναγνωρίζει την ατομική αυτονομία του ατόμου να επιλέξει τον θάνατό του, εφόσον αυτή πραγματοποιείται ιδιωτικά και χωρίς εξωτερική παρέμβαση. Ωστόσο, το ζήτημα περιπλέκεται στην περίπτωση της ευθανασίας, η οποία απαιτεί τη συμμετοχή τρίτου προσώπου για την πραγματοποίησή της. Όταν η απόφαση για τον θάνατο παύει να είναι αποκλειστικά προσωπική και αποκτά κοινωνικές διαστάσεις, τότε ενεργοποιείται η παρέμβαση του νομοθέτη. Ιδιαίτερα όταν εμπλέκεται η ιατρική επιστήμη, ανακύπτουν ζητήματα που αφορούν την επαγγελματική δεοντολογία των ιατρών καθώς και την ελευθερία της συνείδησής τους.
Το θέμα λαμβάνει συνταγματικές και ηθικές προεκτάσεις, καθώς η αναγνώριση της ευθανασίας φαίνεται να έρχεται σε αντίθεση με τη θεμελιώδη αρχή της αξίας του ανθρώπου, όπως αυτή κατοχυρώνεται στο άρθρο 2 παράγραφος 1 του Συντάγματος. Η έννοια της ανθρώπινης αξίας δεν διαφοροποιεί μεταξύ «άξιων» και «ανάξιων», επιβάλλοντας τον απόλυτο σεβασμό της ζωής του κάθε ατόμου. Για τον λόγο αυτό, το νομικό μας σύστημα δεν αναγνωρίζει δικαίωμα στον θάνατο ως αντίθετο πόλο του δικαιώματος στη ζωή.
Με την πάροδο του χρόνου, η έννοια και η εφαρμογή της ευθανασίας έχουν διαμορφωθεί και κατηγοριοποιηθεί σε διάφορες μορφές: η ενεργητική ευθανασία συμβαίνει, όταν ένα τρίτο πρόσωπο, συνήθως γιατρός, προβαίνει σε συγκεκριμένες ενέργειες ή παρεμβάσεις, με αποτέλεσμα τον θάνατο ενός ασθενή που έχει εκφράσει τη σαφή επιθυμία του να τερματίσει τη ζωή του, χρησιμοποιώντας ιατρικά μέσα (όπως η χορήγηση θανατηφόρας ένεσης ή ειδικών χαπιών). Αυτή η μορφή ευθανασίας συχνά θεωρείται ως εκ προθέσεως πρόκληση θανάτου, κάτι που την καθιστά νομικά και ηθικά αμφισβητούμενη. Αντίθετα, η παθητική ευθανασία αφορά την παράλειψη χορήγησης θεραπείας ή μέτρων που θα μπορούσαν να παρατείνουν τη ζωή του ασθενή. Παρόλο που και στις δυο περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι το ίδιο, απαιτείται πάντα η παρέμβαση ενός τρίτου προσώπου, συνήθως γιατρού.
Στην Ελλάδα η ευθανασία απαγορεύεται από τον ποινικό κώδικα, ο οποίος προβλέπει ποινές για την ανθρωποκτονία με πρόθεση (άρθρο 299), την ανθρωποκτονία με συναίνεση (άρθρο 300) και τη συμμετοχή σε αυτοκτονία (άρθρο 301). Ως εκ τούτου, ούτε ο γιατρός ούτε οποιοδήποτε άλλο άτομο επιτρέπεται να προχωρήσει σε ενεργητική ευθανασία, ακόμα και με τη συναίνεση του ασθενούς. Αντίθετα, ο ασθενής έχει το δικαίωμα να αρνηθεί ή να διακόψει οποιαδήποτε θεραπεία, γεγονός που καθορίζει και την υποχρέωση του γιατρού. Επιπλέον, η μη χορήγηση από τον γιατρό δεν θεωρείται ποινικά αξιόλογη πράξη, εφόσον δεν οδηγεί άμεσα στον θάνατο αλλά αυτός επέρχεται φυσικά. Συνεπώς, το δίκαιο αποδέχεται την παθητική ευθανασία, υπό την προϋπόθεση ότι υπάρχει συναίνεση του ασθενούς και ο θάνατος θεωρείται αναπόφευκτος. Ωστόσο, τα μεγαλύτερα ηθικά και νομικά διλήμματα προκύπτουν στις περιπτώσεις, όπου ο ασθενής δεν μπορεί να εκφράσει τη βούλησή του ή όταν η συνέχιση της ζωής του φαίνεται να στερείται κάθε προοπτικής βελτίωσης, όπως στην περίπτωση του Vincent Lambert στη Γαλλία.
Όσον αφορά το διεθνές επίπεδο, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου δεν αναγνωρίζει γενικό δικαίωμα στον θάνατο ή την ευθανασία αλλά αφήνει στα κράτη μέλη την ευχέρεια να ορίσουν τα όρια της παρέμβασής τους στο δικαίωμα στη ζωή. Στη Γερμανία, όπως και στην Ελλάδα, η ενεργητική ευθανασία τιμωρείται ρητά από τον ποινικό νόμο. Αντίθετα, στην Ολλανδία και το Βέλγιο η ενεργητική ευθανασία νομιμοποιήθηκε υπό αυστηρές προϋποθέσεις ήδη από τις αρχές του 21ου αιώνα, ενώ στην Ελβετία επιτρέπεται, εφόσον υπάρχει σταθερή και τεκμηριωμένη επιθυμία του ασθενούς και το κίνητρο της πράξης είναι ο οίκτος προς αυτόν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Πατρίνα Παπαρρηγοπούλου – Πεχλιβάνη, Το Δημόσιο Δίκαιο της Υγείας, 2η έκδοση, Νομική Βιβλιοθήκη, 2017
- Γιώργος Καραβοκύρης, Επιτρέπεται η ευθανασία;, syntagmawatch.gr, διαθέσιμο εδώ
- Ευθανασία στην ΕΕ: τι ισχύει στην Ελλάδα και σε κάθε χώρα ξεχωριστά, iefimerida.gr, διαθέσιμο εδώ
