Του Σταύρου Πραβή,
Κατά τα τέλη του 15ου και στις αρχές του 16ου αιώνα, οι Ευρωπαίοι διασχίζουν τις θάλασσες με κύριο ορμητήριο την Πορτογαλία και την Ισπανία. Η δυτική Ευρώπη αποτελούσε κέντρο εμπορικής δραστηριότητας για το ωκεάνιο εμπόριο ολόκληρου του κόσμου, ενώ είχε δημιουργηθεί μια διατλαντική ζώνη, την οποία η δυτική Ευρώπη εκμεταλλεύτηκε προς το τοπικό της συμφέρον, αλλά και μετ’ έπειτα, στο υπερωκεάνιο συμφέρον της.
Οι νέες ανακαλύψεις στον Νέο Κόσμο, θα «πυροδοτούσαν τις φιλοδοξίες των ισπανών για μια συνειδητή απόπειρα συγκρότησης μιας ηπειρωτικής παγκόσμιας αυτοκρατορίας, ενώ η ανάγκη των πορτογάλων για εμπόριο, θα αποτελούσε κινητήριο μοχλό» για τις μελλοντικές ναυτικές τους επιχειρήσεις προς την οργάνωση και την συγκρότηση μιας ναυτικής εμπορικής «αυτοκρατορίας», από μια σειρά καλά οργανωμένων βάσεων, που θα λειτουργούσαν ως «εργοστάσια» με στόχο μια «ανατροφοδοτούμενη αποικιοκρατία». Το δυτικοευρωπαϊκό ξέσπασμα (1480-1620) έγινε αστραπιάια και είχε άμεση επίδραση. Οι δύο αυτές δυνάμεις της Πορτογαλίας και της Ισπανίας παίρνουν την μορφή των «αρπακτικών», όρος ο οποίος έχει πολλαπλά νοήματα, τα οποία θα αναλυθούν εκτενέστερα, και θέτουν ως «λεία» τον Νέο Κόσμο και τον Ινδικό Ωκεανό. Ο τρόπος με τον οποίο εξαπλώθηκαν οι δύο αυτές δυνάμεις κρίνεται ως εντυπωσιακός έως και απίστευτος, με τον τελευταίο χαρακτηρισμό να ισχύει περισσότερο στα μάτια των κατεκτημένων, των θυμάτων αυτών των αρπακτικών.
Οι Πορτογάλοι υπήρξαν οι πρωτοπόροι της εξάπλωσης της Ευρώπης στους ωκεανούς. Το πορτογαλικό κράτος είχε ξεκινήσει την πορεία του ως ένα μικρό, αδύναμο κράτος στην άκρη της ατλαντικής περιφέρειας. Περί το 1400, οι Πορτογάλοι ηγεμόνες και οι έμποροι μπορούσαν να εκμεταλλευτούν σε τεράστιο βαθμό το λιμάνι της Λισαβόνας, του οποίου η γεωγραφική θέση ήταν σημαντική για την ναυτική, εμπορική σύνδεση της Βορείου Θάλασσας με την Μεσόγειο. Στην Λισαβόνα συνδέονταν η μεσογειακή και η ατλαντική οικονομία, δύο από τις σημαντικότερες της Ευρώπης. Ήταν κέντρο εμπορικής δραστηριότητας και ανταλλαγής εμπορικών πληροφοριών, και ειδικότερα ιδεών περί ναυτιλίας και ναυτικής τέχνης. Μέσω του λιμανιού της Λισαβόνας, λοιπόν, ξεκίνησε ο αποικισμός των νησιών του Ατλαντικού ωκεανού, και συγκεκριμένα καταλήφθηκε το 1426 η Μαδέιρα, ενώ οι Αζόρες εποικίστηκαν την δεκαετία του 1430. Βέβαια, δεν γεννήθηκε μόνο αυτό.
Ο όρος «κράτος αρπακτικό» που έχει προαναφερθεί, εμπεριέχεται από μια έντονη σταυροφορική ιδεολογία, την οποία κατέχουν ακράδαντα οι Πορτογάλοι. Με κίνητρο αυτή την ιδεολογία, παίρνει μέρος η κατάληψη της Θέουτα (Κέουτα) στο Μαρόκο το 1415. Η λογική πίσω από αυτόν τον χαρακτήρα βρίσκεται γύρω από την πλουσιοπάροχη επιβράβευση της χριστιανικής αρετής, μέσω των επιδρομών και των κατακτήσεων. Στόχος των Πορτογάλων προς ανατολάς ήταν η Ινδία, γύρω από την Αφρική, καθώς οι Οθωμανοί είχαν διακόψει την εμπορική σύνδεση του δρόμου του μεταξιού με την Ευρώπη. Τη δεκαετία του 1470, οι Πορτογάλοι ελέγχουν πλέον την θαλάσσια ατλαντική οδό, ενώ το 1482-1484, θεμελίωσαν το οχυρό του Σαν Χόρχε ντα Μίνα (σημερινή Ελμίνα στην Γκάνα), ως «εργοστάσιο» διεξαγωγής χρυσού. Τα «εργοστάσια» αποτελούνταν από ένα συχνά οχυρωμένο συγκρότημα, οπού ζούσαν και εμπορεύονταν ξένοι έμποροι. Τα κέρδη που επέφερε στην συνέχεια χρηματοδότησαν τα επικίνδυνα ταξίδια προς το Ακρωτήρι των Τρικυμιών (Καλής Ελπίδος), στο οποίο έφτασε ο Βαρθολομαίος Ντίαζ το 1488, περιπλέοντας τις νότιες ακτές της Αφρικής.
Κάτι το οποίο διευκόλυνε τους Πορτογάλους, ήταν η έλλειψη κρατικών οντοτήτων στις γύρω αφρικανικές περιοχές, πόσο μάλλον ο εθνικός κορμός σε εκείνες που όντως υπήρχαν. Διέσχιζαν τις θάλασσες ακολουθώντας τα παραθαλάσσια εδάφη, ούτως ώστε να μην χαθούν στα ανοιχτά νερά και στόχος πλέον ήταν η ακτή Μαλαμπάρ στην Ινδία, κρατώντας ως «επτασφράγιστο μυστικό» τον νέο δρόμο που είχαν ανακαλύψει προς την Ινδία λόγω του Βάσκο ντα Γκάμα. Έχοντας έναν στόλο από καλά εξοπλισμένες καραβέλες, υπό την ηγεσία του Αλφόνσο Αλμπουκέρκε, ξεκίνησε η κατασκευή ενός δικτύου οχυρωμένων βάσεων οι οποίες θα ήλεγχαν τον Ινδικό Ωκεανό. Πρώτη βάση ήταν η Κοσέν το 1503, η Κανναλόρε το 1505, αλλά και η Γκόα το 1510, γνωστή και ως «Χρυσή Γκόα». Η Γκόα αποτέλεσε πρωτεύουσα της πορτογαλικής Ινδίας (Estado do India). Mέσω του estado, επιβλήθηκε μονοπώλιο στη διακίνηση του πιπεριού, ενώ υπήρξε και εκβιαστικός παράγοντας απόσπασης χρημάτων σε όσους ήθελαν θαλάσσιο εμπόριο από τη Νοτιοανατολική Ασία, τη δυτική Ινδία, τον Περσικό Κόλποι και την ερυθρά θάλασσα. Αυτός ο εκβιασμός γινόταν μέσω της παροχής «προστασίας». Ειδικότερα, οι Ασιάτες έμποροι έπρεπε να αγοράσουν ένα cartaz, δηλαδή μια άδεια διεξαγωγής ναυτικού εμπορίου από ένα «εργοστάσιο», την Γκόα, το Ντιού ή το Ορμούζ. Όσοι δεν τηρούσαν αυτήν την προϋπόθεση, έπεφταν θύματα επιδρομής από Πορτογάλους καπετάνιους.
Το 1510, οι Πορτογάλοι καταλαμβάνουν την Μαλάκκα της Μαλαισίας, το κυριότερο εμπορικό κράτος της νοτιοανατολικής Ασίας, το οποίο ήταν βασισμένο στο ναυτικό εμπόριο. Τη δεκαετία 1550 κατείχαν 50 οχυρά από τη Σοφάλα στη Μοζαμβίκη μέχρι και το Μακάο στην Κίνα. Το Estado, στη συνέχεια κατέστειλε τον σταυροφορικό του χαρακτήρα, κάνοντας το εμπόριο εσωτερικά της δραστηριότητας του πιο ελεύθερο, γεγονός που εμβάθυνε την εγκαθίδρυση της πορτογαλικής γλώσσας στην πρωτιά του εμπορικού κόσμου και οριοθέτησε την Πορτογαλία, ως μια από τις μεγαλύτερες ναυτικές δυνάμεις στον κόσμο.
Σε αντίθεση με την εμπορική «αυτοκρατορία» των Πορτογάλων, η τεράστια ηπειρωτική αυτοκρατορία των Ισπανών ακολούθησε μια διαφορετική διαδικασία κυριαρχίας επί της Νοτίου Αμερικής. Το «αρπακτικό» σε αυτό το κράτος των Ισπανών μπορεί κανείς να βρει κυρίως στον τρόπο με τον οποίο χειρίστηκε την κάθε σύρραξη που χρειάστηκε να κάνει, αλλά και στην ασύγκριτη τεχνολογική υπεροχή την οποία κατείχε έναντι των αντιπάλων του, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υστερούσε στον σταυροφορικό χαρακτήρα φυσικά. Οι Ισπανοί είχαν εξ αρχής καθιερώσει την διασύνδεση Ισπανίας-Καραϊβικής, μέσω του Κολόμβου, ο οποίος μάλιστα είχε εκπαιδευτεί ναυτικά και στην Λισαβόνα. Η Κούβα και η Ισπανιόλα, μέσω των οποίων ξαναβλέπει κανείς μια ανατροφοδοτούμενη αποικιοκρατία, καθώς χρηματοδότησαν τα επόμενα entradas των Ισπανών στην Νότια Αμερικανική ενδοχώρα των Αζτέκων και των Ίνκας. Οι entradas υπήρξαν ημιεπίσημες επιδρομές ισπανών στα νέα εδάφη, με την πρώτη να είναι εκείνη του Ερνάν Κορτές, ο οποίος επρόκειτο να καταλύσει μια αυτοκρατορία 11 εκατομμυρίων ανθρώπων.
Η επιτυχία του οφείλεται στην τεχνολογική υπεροχή του ισπανικού τρόπου διεξαγωγής πολέμου αλλά και σε άλλους δύο ιδιαίτερους παράγοντες. Ο πρώτος ήταν πολιτισμικός, γύρω από το ευάλωτο επίπεδο της αυτοκρατορίας των Αζτέκων, η οποία δεν μπόρεσε να διαπιστώσει την προέλευση και τους σκοπούς των Ισπανών. Αυτό, λόγω αποπροσανατολισμού αποφάσεων παρέλυσε τον αυτοκράτορα Μοντεζούμα και όλο το Αζτεκικό κράτος. Ο δεύτερος λόγος είναι βιολογικός, καθώς οι ντόπιοι δεν κατείχαν ανοσίες στις ασθένειες του Παλαιού Κόσμου, και έτσι προέκυψε ένα βιολογικό σοκ, θα έλεγε κανείς.
Μεταξύ του 1520-1600, ο πλυθησμός μειώθηκε κατά 90% από 12 εκατομμύρια κατοίκους σε ένα εκατομμύριο. Μέσω της Tierra Firme (Βενεζουέλα και Κολομβία) και του Castillo del Oro, οι Ισπανοί εξόρμησαν επίθεση στους Ίνκας, οι οποίοι δεν ήταν τόσο προσβάσιμοι από την θάλασσα και είχαν ένα πιο οργανωμένο διοικητικό σχήμα απ’ ότι οι Αζτέκοι. Το 1532, εισήλθε ο Φραντσέσκο Πισάρρο με τους 167 συντρόφους του, τους άνδρες της Καχαμάρκα. Ο αυτοκράτορας των Ίνκας, ο Αταχουάλπα τον πλησίασε με μερικούς χιλιάδες στρατιώτες του νομίζοντας πως μπορεί ή να τους περικυκλώσει ή να τους εξαγοράσει ως μισθοφόρους. Οι Ισπανοί τον απήγαγαν, ενώ οι πιο στενοί υποστηρικτές του κείτονταν νεκροί ή ετοιμοθάνατοι. Έτσι, η αυτοκρατορία έμεινε ακέφαλη, και αδρανοποιήθηκε, ενώ χιλιάδες Ίνκας στρατιώτες σκοτώθηκαν από το ιππικό των Ισπανών. Οι Ισπανοί προχώρησαν στην θρησκευτική και πληθυσμιακή αφομοίωση του χώρου αυτού. Με το τελευταίο να εμπεριέχεται από “mestizos” (επιγαμίες Ισπανών με ντόπιους), αλλά και από “mulattos” (επιγαμίες Ισπανών με Αφρικανούς δούλους). Η θρησκευτική αφομοίωση έγινε με ευκολία, δίχως ιδιαίτερη αντίσταση του πληθυσμού.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Baudel Fernand (2010), Η γραμματική των πολιτισμών (μτφρ. Άρης Αλεξάκης), Αθήνα: ΜΙΕΤ
- Charles R. Boxer (1969), Four Centuries of Portuguese Expansion – 1415-1825, University of California Press
- John Darwin (2021), Μετά τον Ταμερλάνο: Η άνοδος και η πτώση των παγκόσμιων αυτοκρατοριών 1400-2000, Εκδόσεις Πατάκη
