Της Αλεξίας Κυριαζοπούλου,
«Χρύσω μ’ αθάνατο χωριό, βάσταξε την ψυχή σου, να ζήσουν όλα σ’ τα παιδιά Λευτέρης και Ερμής σου…»
-Ανώνυμου.
Το 1942, με την Ελλάδα βυθισμένη υπό την καταπίεση της ναζιστικής κατοχής, οι σκιώδεις δυνάμεις της αντίστασης άρχισαν να οργανώνονται σε κάθε γωνιά της χώρας. Σε ένα από τα πιο απαιτητικά περιβάλλοντα – το ορεινό και δύσβατο έδαφος της Χρύσως – ξέσπασε μια μάχη που, αν και δεν γνώρισε τις ίδιες διαστάσεις με κάποια άλλες συγκρούσεις της εποχής, αποτέλεσε έναν αποφασιστικό σταθμό για τους αγωνιστές της ελευθερίας. Η περιοχή της Χρύσως, αν και γεωγραφικά απομονωμένη, αποτέλεσε ένα σημείο στρατηγικής σημασίας για τις τοπικές αντιστασιακές δυνάμεις. Η επιλογή της τοποθεσίας δεν ήταν απλώς στρατηγική, αλλά και συμβολική, το ορεινό περιβάλλον της Χρύσως, όπου οι φυσικές δυσκολίες παρείχαν κάλυψη, απέναντι σε έναν εχθρό που συνήθιζε να εξαρτάται από τις τυπικές τακτικές πολέμου.
Το καλοκαίρι του 1942, με την εμφάνιση του Άρη Βελουχιώτη στη Δομνίστα Ευρυτανίας, η φλόγα της αντίστασης άναψε στα απάτητα βουνά της περιοχής. Η μάχη του Κρίκελλου την 28η Οκτωβρίου 1942 και η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου στις 25 Νοεμβρίου της ίδιας χρονιάς αποτέλεσαν κομβικά γεγονότα που ανέδειξαν τη δύναμη του αντάρτικου κινήματος.
Οι Ιταλοί, που είχαν υπό την κατοχή τους το Καρπενήσι μέσω της υποδιοίκησης της Άλμπα Τζούλια, ζούσαν με τον φόβο της αντίστασης. Με συρματοπλέγματα απέκλειαν την πόλη, ενώ παράλληλα εξαπέλυαν επιθέσεις σε χωριά, αναζητώντας όπλα λεηλατώντας τα σπίτια των κατοίκων. Συνεργάτες τους ήταν δωσίλογοι και μαυραγορίτες, που έσπερναν τον τρόμο και πρόδιδαν τον αγώνα του λαού. Όμως, στις ίδιες περιοχές περιόδευαν και οι αντάρτες του ΕΛΑΣ, μεταφέροντας το μήνυμα της ελευθερίας και προτρέποντας τον λαό να πάρει τα όπλα για να σπάσει τα δεσμά της καταπίεσης.
Η Χρύσω, ένα ιστορικό χωριό της Ευρυτανίας, βρίσκεται σε υψόμετρο 750 μέτρων και περιβάλλεται από τα βουνά Καυκί και Κόψη-Προσηλιάκου. Το χωριό έχει παράδοση στην αντίσταση, από την εποχή της Τουρκοκρατίας μέχρι την κατοχή. Εκεί γεννήθηκε ο καπετάν Ερμής (Βασίλης Πριόβολος), δάσκαλος στο επάγγελμα και στενός συνεργάτης του Άρη Βελουχιώτη και ηγετική μορφή του ΕΛΑΣ. Μαζί του δεκάδες Χρυσιώτες αγωνιστές, όπως ο «Λευτέρης Χρυσιώτης» (Σπύρος Τσιλιγιάννης), ο «Ανδρούτσος» (Παναγιώτης Καρανίκας) και πολλοί άλλοι, πολέμησαν τόσο στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο όσο και στον Εμφύλιο.
Στις αρχές Δεκεμβρίου 1942, λίγο μετά την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, οι Ιταλοί αποφάσισαν να εξαπολύσουν μεγάλες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην Ευρυτανία. Δύο στρατιωτικές φάλαγγες, συνολικά περίπου 3.000 ανδρών ξεκίνησαν από το Καρπενήσι και το Αγρίνιο με σκοπό να καταστρέψουν τις αντάρτικες δυνάμεις. Στις 5 Δεκεμβρίου, μια ομάδα 100 ανταρτών υπό τον καπετάν Ερμή κινήθηκε προς τα στενά της Σούιλας, κοντά στη Χρύσω, για να ανακόψει την πορεία της ιταλικής φάλαγγας. Όμως, λόγω έλλειψης πληροφοριών, δεν γνώριζαν ότι μια δεύτερη φάλαγγα από το Κεράσοβο προχωρούσε ταυτόχρονα προς το ίδιο σημείο.
Οι Ιταλοί είχαν μαζί τους τέσσερις ομήρους, τρεις χωρικούς (Μιχάλη Τριανταφυλλόπουλο, Βασίλη Γκαρίλα και Σπύρο Μηρηγκούνη) και έναν αγροφύλακα (Ανδρέα Δερμάνη) που χρησιμοποιούσαν ως οδηγό. Μόλις εντόπισαν τους αντάρτες, εξαπέλυσαν σφοδρά πυρά και βομβαρδισμούς με όλμους. Η ομάδα των ανταρτών διασπάστηκε περίπου 70 μαχητές κατάφεραν να διαφύγουν μέσω του ποταμού Γαβρενίτη, ενώ πέντε συνελήφθησαν αιχμάλωτοι. Όμως, 28 γενναίοι αντάρτες, με αρχηγό τον καπετάν Ερμή, κατάφεραν να φτάσουν πρώτοι στα στενά της Σούιλας και να στήσουν ενέδρα. Οι Ιταλοί, ανυποψίαστοι, προχώρησαν μέσα στο φαράγγι, όπου τους περίμενε μια θανάσιμη παγίδα.
Με το σύνθημα του Ερμή, οι αντάρτες άνοιξαν πυρ. Οι Ιταλοί αιφνιδιάστηκαν και οι πρώτοι στρατιώτες σωριάστηκαν νεκροί, ενώ οι υπόλοιποι, πανικόβλητοι, άρχισαν να υποχωρούν άτακτα. Ορισμένοι ποδοπατήθηκαν μεταξύ τους ενώ άλλοι έπεσαν στον γκρεμό. Παρά τις υπεράριθμες δυνάμεις τους, δεν κατάφεραν να αναχαιτίσουν την αντάρτικη επίθεση. Οι αντάρτες, αφού εξάντλησαν τα πυρομαχικά τους, αποχώρησαν με κατεύθυνση τον Άγιο Δημήτριο. Σύμφωνα με αναφορές, οι απώλειες των Ιταλών κυμαίνονταν από 20 έως 50 νεκρούς και πάνω από 100 τραυματίες, ενώ δεν υπήρξε καμία αντάρτικη απώλεια.
Εξοργισμένοι από την ήττα τους, οι Ιταλοί αποφάσισαν να πάρουν εκδίκηση. Στις 6 Δεκεμβρίου, στην τοποθεσία Λογγά του Σαρρή βασάνισαν και εκτέλεσαν τους πέντε συλληφθέντες αντάρτες και δύο χωρικούς, αφού πρώτα τους ανάγκασαν να σκάψουν τους ίδιους τους τους τάφους. Την επόμενη μέρα, στις 7 Δεκεμβρίου, οι Ιταλοί εισέβαλαν στο χωριό. Οι κάτοικοι της Χρύσως, γνωρίζοντας τον κίνδυνο των φασιστικών επιδρομών, είχαν οργανωθεί για να προστατέψουν το χωριό τους. Σε καίρια σημεία της περιοχής τοποθέτησαν παρατηρητές – τα λεγόμενα «καραούλια» – που παρακολουθούσαν τις εχθρικές κινήσεις. Όταν εντόπισαν την προσέγγιση των Ιταλών, έστειλαν άμεσα προειδοποίηση.
Μπροστά στον επερχόμενο κίνδυνο, οι Χρυσιώτες πήραν γρήγορες αποφάσεις. Άφησαν τα σπίτια τους και κινήθηκαν προς τα γύρω βουνά, αναζητώντας καταφύγιο σε σπηλιές και πυκνά ελατοδάση. Οι Ιταλοί αντίκρισαν ένα έρημο χωριό. Στάθηκαν στην αυλή της εκκλησίας της Παναγίας, όπου ο επικεφαλής αξιωματικός εκφώνησε λόγο στους στρατιώτες του. Λίγο αργότερα, άρχισε η καταστροφή, έκαψαν 18 σπίτια, δύο εκκλησίες και το σχολείο του χωριού. Στις 10 Δεκεμβρίου, οι Ιταλοί κινήθηκαν προς τα Άγραφα, συνεχίζοντας τις λεηλασίες και τις καταστροφές. Στις 11 Δεκεμβρίου, επέστρεψαν στη Χρύσω για να ολοκληρώσουν το έργο τους. Έκαψαν όσα σπίτια είχαν απομείνει, λεηλάτησαν ό,τι μπορούσαν και εγκατέλειψαν το χωριό αφήνοντας πίσω τους μόνο ερείπια. Στις 12 Δεκεμβρίου 1942, η Χρύσω είχε μετατραπεί σε ένα κατεστραμμένο χωριό, με καμένα σπίτια και λεηλατημένες περιουσίες. Όταν οι Χρυσιώτες επέστρεψαν, βρήκαν το χωριό τους ισοπεδωμένο. Από τα 90 σπίτια, μόλις πέντε είχαν γλιτώσει από τη φωτιά.
Η μάχη της Χρύσως άφησε ανεξίτηλο το αποτύπωμά της στη συλλογική μνήμη της περιοχής. Με το πέρασμα των χρόνων, οι ιστορίες ηρωισμού, οι μαρτυρίες επιζώντων και οι τοπικές αφηγήσεις μετέτρεψαν το γεγονός σε ένα σύμβολο θάρρους και αλληλεγγύης. Εορτασμοί, μνημεία και τοπικές εκδηλώσεις αναγνωρίζουν μέχρι σήμερα το θυσιαστικό έργο των αγωνιστών που έδωσαν το αίμα τους για την απελευθέρωση της πατρίδας τους. Η μάχη αυτή, όπως και πολλές άλλες του μαύρου κεφαλαίου του 1940, έχει μείνει ως παράδειγμα θυσίας και αλληλεγγύης, αποτελώντας πηγή έμπνευσης για τις επόμενες γενιές αγωνιστών και πολιτών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Γεωργούλα Μπεΐκου, Λεύκωμα από τα αρχεία της ΧΙΙΙ μεραρχίας Ρούμελης, εκδ. Διεθνής σχέσεις πολιτισμού
- Μάνα η Χρύσω καίγεται! – Η άγνωστη νικηφόρα μάχη στη Χρύσω Ευρυτανίας και τα βάρβαρα φασιστικά αντίποινα στο χωριό, katiousa.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η μάχη της Χρύσως και το κάψιμο του χωριού από τους Ιταλούς, xrisoeyrytanias.gr, διαθέσιμο εδώ
