Της Ράνιας Μουστάκα,
16 Αυγούστου 1943, η επομένη της Κοίμησης της Θεοτόκου, η ημέρα που οι καμπάνες στο Κομμένο της Άρτας ήχησαν διττά – πρώτα χαρμόσυνα, κατόπιν πένθιμα. Σε μια παράδοξη ειρωνεία της μοίρας, ο γάμος, αυτή η ύψιστη στιγμή χαράς και ενότητας, αμαυρώθηκε από τον όλεθρο, τη σφαγή χωρίς λογική και χωρίς έλεος. Με το πρώτο φως της ημέρας, δεν αναδύθηκε η ελπίδα, αλλά φωτιά και σίδερο, οι στρωμένες τράπεζες ανετράπησαν βίαια, ο άκρατος οίνος αναμείχθηκε με το αίμα των αθώων και τα γέλια μετασχηματίστηκαν σε οιμωγές. Το χωριό Κομμένο της Άρτας βάφτηκε στο αιμάτινο φάσμα της καταστροφής…
Η επερχόμενη θηριωδία βασίστηκε σε μια πρόφαση τόσο ευτελή, που μόνον ως πρόσχημα δύναται να νοηθεί. Ανήμερα του Δεκαπενταύγουστου, γερμανικό όχημα περιπολίας ανετράπη σε αγρό πέριξ του Άραχθου, τραυματίζοντας ελαφρώς τους επιβαίνοντες, οι κάτοικοι του Κομμένου, αγνοώντας την ταυτότητα των τραυματιών, έσπευσαν να τους συνδράμουν, βοηθώντας τους να συνεχίσουν την πορεία τους. Ωστόσο, όταν οι δύο στρατιώτες έφτασαν στη βάση τους, επιζητώντας ίσως να δικαιολογήσουν το ατυχές συμβάν, ισχυρίστηκαν πως μέσα στον αγρό διέκριναν έναν ένοπλο αντάρτη, γεγονός που τους πανικόβαλε και τους οδήγησε στην απώλεια ελέγχου του οχήματος. Μια δήλωση που δεν άργησε να μετατραπεί σε θανάσιμη ετυμηγορία για ολόκληρο το χωριό.
Την ημέρα εκείνη, λοιπόν, το 12ο τάγμα του 98ου συντάγματος πεζικού της 1ης Ορεινής Μεραρχίας Εντελβάις προέβη σε μια θηριωδία ανείπωτης αγριότητας. Ακολουθώντας τη ναζιστική λογική του ολοκληρωτικού αφανισμού, οι στρατιώτες σκόρπισαν τον θάνατο, αφήνοντας πίσω τους 317 άψυχα σώματα ανάμεσά τους 119 γυναίκες, 97 παιδιά έως 15 ετών και 36 αθώα βρέφη, που γνώρισαν το τέλος τους πριν προλάβουν καν να αντικρίσουν τη ζωή. Το χιτλερικό καθεστώς αποπειράθηκε να προσδώσει μια επίφαση στρατιωτικής αναγκαιότητας στο ανείπωτο έγκλημα, στην πραγματικότητα η σφαγή του Κομμένου, όμως, δεν ήταν παρά ακόμη μία φρικαλέα εκδήλωση της ναζιστικής αντίληψης περί συλλογικής ευθύνης, εκείνης της κτηνώδους ιδεολογίας που θεωρούσε πως κάθε χωριό, κάθε γειτονιά, κάθε άνθρωπος όφειλε να πληρώσει με αίμα την παραμικρή υπόνοια αντίστασης. Και έτσι, μια ειρηνική κοινότητα αφανίστηκε, βυθίζοντας στο πένθος όχι μόνο την Ήπειρο, αλλά και σημαδεύοντας ανεξίτηλα την ιστορική μνήμη.
Μέσα στον εφιαλτικό ζόφο της σφαγής, χαράχθηκε ανεξίτηλα στην ιστορική μνήμη η τραγωδία του «ματωμένου γάμου» της Αλεξάνδρας και του Θεοχάρη. Ένας γάμος που τελέστηκε με ειδική άδεια των ιταλικών αρχών και προοριζόταν να είναι ημέρα χαράς μετατράπηκε σε σκηνή ανείπωτου μαρτυρίου. Οι νεόνυμφοι, μαζί με συγγενείς και φίλους που είχαν ταξιδέψει από τα γειτονικά χωριά για να μοιραστούν τη χαρά τους, εξοντώθηκαν με ψυχρή, μεθοδική αγριότητα. Περίπου τριάντα καλεσμένοι, που είχαν έρθει από τα γύρω χωριά για να παρευρεθούν στο μυστήριο, έπεσαν νεκροί. Την ώρα που οι Γερμανοί έκαναν την εφόρμησή τους στο χωριό, η νύφη και ο γαμπρός περνούσαν την πρώτη νύχτα του γάμου τους —που έμελλε να είναι και η τελευταία. Από την οικογένεια της νύφης επέζησαν μονάχα δύο αδέλφια, η ίδια και ο σύζυγός της εκτελέστηκαν. Οι γυναίκες υπέστησαν απερίγραπτα βασανιστήρια, οι έγκυες γυναίκες κατακρεουργήθηκαν, ενώ τα βρέφη εξοντώθηκαν με τρόπους που υπερβαίνουν τα όρια της ανθρώπινης διανόησης.
Πολλές οικογένειες του χωριού δεν πρόλαβαν καν να συνειδητοποιήσουν τι συμβαίνει, καθώς οι στρατιώτες τους εγκλώβισαν στα ίδια τους τα σπίτια και τους έκαψαν ζωντανούς. Η επίθεση βρήκε τον πληθυσμό κυριολεκτικά στον ύπνο. Η σφαγή διήρκεσε έξι ώρες. Έξι ατέλειωτες ώρες φρίκης, μέσα στις οποίες το Κομμένο αφανίστηκε ολοσχερώς, αφήνοντας πίσω του 317 νεκρούς. Η απανθρωπιά των ναζιστικών στρατευμάτων ξεπερνά κάθε ιστορική σύγκριση. Στο τέλος της σφαγής, οι Γερμανοί στρατιώτες έφαγαν και ήπιαν, γλεντώντας ανάμεσα στα ερείπια. Οι άδειες κονσέρβες τους πετάχτηκαν δίπλα σε πτώματα, παρατεταγμένα στην πλατεία του χωριού, μια φρικιαστική εικόνα, που επισφράγισε το απόλυτο σκοτάδι της ναζιστικής θηριωδίας.
Πολλές είναι οι μαρτυρίες που αναδεικνύουν την απύθμενη κτηνωδία των ναζιστικών στρατευμάτων, μα καμία ίσως δεν αποτυπώνει τη φρίκη τόσο εναργώς όσο η μαρτυρία για τον αποτρόπαιο θάνατο της ετοιμόγεννης Μαρίας, που κυοφορούσε δίδυμα: «…Εκεί πήγαν και τη βρήκαν τη Μαρία και την ξεκοίλιασαν ζωντανή, της έβγαλαν τα παιδιά και της έβαλαν ένα από δω και τ’ άλλο από κει. Και μετά την έσφαξαν…». Όσοι κατάφεραν να ξεφύγουν κατευθύνθηκαν προς τον ποταμό Άραχθο όπου ήταν το μοναδικό μέρος που οι Γερμανοί δεν είχαν στήσει μπλόκο. Στην όχθη του ποταμού επικράτησε πανικός. Λίγοι ήξεραν κολύμπι και οι βάρκες ήταν ελάχιστες. Τη στιγμή της άτακτης φυγής, κάποιοι διαπληκτίστηκαν για τη σειρά προτεραιότητας, με αποτέλεσμα η βάρκα να ανατραπεί, παρασύροντας στον υγρό τάφο 17 αθώες ψυχές.
Ένα χωριό αφανίστηκε. Μια κοινωνία ξεριζώθηκε. Και η βαρβαρότητα εκείνης της ημέρας έμελλε να χαραχθεί στις σελίδες της ιστορίας ως ένα από τα μελανότερα εγκλήματα του ναζιστικού ολέθρου. Το Κομμένο δεν υπήρξε μια μεμονωμένη τραγωδία, αλλά κρίκος στην αλυσίδα των εγκλημάτων πολέμου που διέπραξε η 1η Ορεινή Μεραρχία Καταδρομών. Οι στρατιώτες της, φέροντας ως έμβλημά τους το αθώο αλπικό άνθος Εντελβάις, υπήρξαν φονικές σκιές πάνω από πλήθος ελληνικών ερειπίων, από τα Καλάβρυτα έως το Δίστομο. Ο Γερμανός ιστορικός Χέρμαν Φρανκ Μάγιερ, γιος αξιωματικού της Βέρμαχτ, αποκάλυψε μέσα από τις έρευνές του την ακραία βαρβαρότητα αυτών των μονάδων. Οι ίδιοι οι βετεράνοι της μεραρχίας περιέγραφαν το Κομμένο ως «θερισμό», ενώ ο επικεφαλής τους είχε δώσει ρητή εντολή για ολοκληρωτική εξόντωση.
Η νέμεσις, αν και σπάνια επαρκής μπροστά σε τόσο αβυσσαλέα εγκλήματα, έμελλε να αγγίξει ορισμένους από τους πρωταγωνιστές της θηριωδίας. Ο ταγματάρχης Φάλνερ, ένας από τους πρωταιτίους της σφαγής, δεν πρόλαβε να χαρεί την ατιμωρησία που συχνά προστάτευε τους ναζιστές εγκληματίες. Έπεσε νεκρός στη Σερβία, εκτελεσμένος από τους παρτιζάνους, που δεν του επέτρεψαν να διαφύγει. Ο στρατηγός Λαντς, επικεφαλής της 1ης Μεραρχίας Εντελβάις, δικάστηκε στις Δίκες της Νυρεμβέργης και καταδικάστηκε σε μόλις 12 έτη κάθειρξης—μια ποινή οικτρά δυσανάλογη προς το μέγεθος της κτηνωδίας που διέπραξε. Ωστόσο, ακόμη πιο προκλητικό υπήρξε το γεγονός ότι αποφυλακίστηκε πρόωρα το 1951, ως μέρος της πολιτικής αποκατάστασης των ναζιστικών αξιωματικών, που γρήγορα μετατράπηκαν σε χρήσιμα πιόνια του νέου γεωπολιτικού σκηνικού του Ψυχρού Πολέμου.
Επήλθε, λοιπόν, δικαιοσύνη; Μπορεί ποτέ η εφήμερη τιμωρία ελάχιστων από τους αυτουργούς να εξισορροπήσει το ανυπολόγιστο αίμα που χύθηκε; Μπορεί μια ποινή φυλάκισης ή μια εκτέλεση να αντισταθμίσει το ολοκαύτωμα 317 αθώων ψυχών; Το φρικαλέο γεγονός παραμένει: ο ναζιστικός όλεθρος δεν τιμωρήθηκε όπως του άρμοζε. Η ιστορία γράφτηκε με αίμα, οι ένοχοι στο σύνολό τους δεν πλήρωσαν. Πολλοί πρώην ναζί αναρριχήθηκαν σε υψηλές θέσεις στη μεταπολεμική Γερμανία, ενώ τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας που διέπραξαν εξανεμίστηκαν πίσω από το παραπέτασμα της λήθης και της πολιτικής σκοπιμότητας.
Μα η ιστορία ποτέ δεν τελείωσε. Ο φασισμός δεν είναι ένα απολιθωμένο φαινόμενο του παρελθόντος. Δεν κατοικεί μόνο στις δίκες της Νυρεμβέργης ή στα καμένα χωριά της Ευρώπης. Αναγεννάται, φορά νέα προσωπεία, μολύνει ξανά τις κοινωνίες, υποδαυλίζει τη ρητορική του μίσους, εξοπλίζεται, καραδοκεί. Σήμερα, βλέπουμε τους νοσταλγούς του να ανυψώνουν ξανά τα λάβαρα του μίσους, να επιχειρούν να ξαναγράψουν την ιστορία, να διαστρεβλώνουν την αλήθεια. Μα το αίμα των 317 μαρτύρων του Κομμένου δεν επιτρέπει να ξεχαστεί. Δεν επιτρέπει να συγχωρεθεί. Ο φασισμός δεν συζητιέται, δεν ανέχεται διαλόγους—ο φασισμός τσακίζεται. Και αυτό παραμένει ιστορικό μας χρέος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Μαστρογιάννης Γιάννης (Γιαννάκος) (2004), Χρονικό, το λαϊκό κίνημα στο νομό Άρτας 1931-1945, εκδ. Πέτρα
- Hermann Frank Meyer (1998), Η φρίκη του Κομμένου, (μτφ Μυλωνόπουλος Γιάννης), εκδ. Καλέντης
- Ο ματωμένος γάμος της Αλεξάνδρας στο μαρτυρικό Κομμένο της Άρτας. Οι «επίλεκτοι» της γερμανικής μεραρχίας Εντελβάις εκτέλεσαν νύφη, γαμπρό και όλους τους καλεσμένους, mixanitouxronou, διαθέσιμο εδώ
- Ένας γάμος και 317 κηδείες: όταν οι Ναζί έκαψαν το Κομμένο της Άρτας, ethnos.gr, διαθέσιμο εδώ
- Ημέρα της Παναγιάς, μια μαύρη επέτειος της σφαγής στο Κομμένο Άρτας από τους Ναζί, evrytanikospalmos.gr, διαθέσιμο εδώ
