Της Αλεξίας Κυριαζοπούλου,
«Βαριά στενάζουν τα βουνά κι ο ήλιος σκοτεινιάζει, το δόλιο το Μικρό Χωριό και πάλι ανταριάζει…».
Το τραγούδι του Άρη, Ναυσικά Φλέγκα-Παπαδάκη, επιζήσασα
Η περίοδος της κατοχής στην Ελλάδα (1941–1944) χαρακτηρίστηκε από πρωτόγνωρες αντιστάσεις και ηρωικές πράξεις, που έγραψαν με αλματώδη σθένος την ιστορία του ένοπλου απελευθερωτικού αγώνα. Ανάμεσα στις πολλές μάχες της αντίστασης, που πραγματοποιήθηκαν είναι και η μάχη στο Μικρό Χωριό της Ευρυτανίας, που έλαβε χώρα στις 18 Δεκεμβρίου 1942, ξεχωρίζει όχι μόνο για την δράση των ανταρτών, αλλά και για το βαθύ αποτύπωμά της στην ιστορική μνήμη του τόπου.
Σε αυτή τη σύγκρουση, με επικεφαλής τον Άρη Βελουχιώτη, οι αντάρτες, παρά το μικρό τους μέγεθος, κατάφεραν να αντισταθούν σε μια πολυβόλο επίθεση ιταλικών δυνάμεων, επιδεικνύοντας μια ακατάβλητη πίστη στη λευτεριά και την αξιοπρέπεια του λαού. Ο ήχος της ανατίναξης του Γοργοπόταμου είναι τόσο δυνατός που αναγκάζει την Ανώτατη Διοίκηση του Regio Esercito (Ιταλικός Βασιλικός Στρατός) να λάβει αποφασιστικές ενέργειες. Σύμφωνα με τις πληροφορίες, υπάρχουν ανταρτικές ομάδες που δραστηριοποιούνται στην περιοχή, ιδιαίτερα εκεί που διεξήχθη η δράση στον Γοργοπόταμο και γι’ αυτό η παραδειγματική εξόντωσή τους θεωρείται επιτακτική. Τη διοίκηση της επιχείρησης αναλαμβάνει από το Αγρίνιο ο στρατηγός Mario Maggiani της Casale, δεδομένου ότι η Αιτωλοακαρνανία καθώς και μεγάλα τμήματα της Ευρυτανίας, της Φωκίδας και της Αράχοβας αποτελούν την «επικράτειά» του.
Η Ευρυτανία, μια περιοχή με σκληρό έδαφος και βουνίσια τοπία, αποτέλεσε ένα από τα βασικά πεδία δράσης του αντιστασιακού κινήματος. Η γεωγραφία της, με στενά περάσματα και φυσικά εμπόδια, έδινε στους αντάρτες το πλεονέκτημα της γνώσης του εδάφους και της δυνατότητας να καταστρώνουν αιφνιδιαστικές επιθέσεις σε εχθρικές φάλαγγες. Σε αυτό το περιβάλλον, το Μικρό Χωριό, με τους πιστούς του κατοίκους και τους τοπικούς αγωνιστές, έπαιξε κρίσιμο ρόλο της εθνικής αντίστασης. Με τη βοήθεια τοπικών καπετάνιων οργανώθηκε μια στρατηγική ενέδρα σε ένα σημείο λίγο πριν την είσοδο στο χωριό, όπου το ανάγλυφο του εδάφους προσέφερε την ιδανική θέση για να αντιμετωπιστεί ο εχθρός. Η επιλογή της θέσης είχε κριτική σημασία. Οι αντάρτες είχαν καταρτίσει το σχέδιο με βάση την τοπική γνώση, καταγράφοντας προσεκτικά τους δρόμους, τις ρεματιές και τα σημεία διαφυγής, ώστε να καλύψουν κάθε πιθανή αντίδραση των εχθρών. Η χρήση του φυσικού φραγμού του εδάφους, μαζί με την τοπική υποστήριξη, επέτρεψε στους αγωνιστές να καλύψουν το μικρότερο μέγεθος των δυνάμεών τους με μια συνεκτική και συντονισμένη επίθεση.
Πριν φτάσουν στην είσοδο του χωριού, οι αντάρτες της αντίστασης, υπό την ηγεσία του Άρη Βελουχιώτη και των καπετάνιων Λευτεριά, Νικηφόρου (Παρνασίδος), Λάμπρου, Μπελή και Νικηφόρου (Δομοκού), τους είχαν στήσει ενέδρα. Οι αντάρτες, που δεν ξεπερνούσαν τους 200, είχαν προετοιμαστεί πολύ πριν για αυτήν την αναπόφευκτη σύγκρουση, καθώς είχε ενημερωθεί για την προέλαση ιταλικού τάγματος από τον σύνδεσμο Κουτσογιέννη. Στη συγκεκριμένη μάχη, ο Βελουχιώτης ανέθεσε την ηγεσία των τεσσάρων ομάδων του ΕΛΑΣ στον καπετάνιο Νικηφόρο (ανθυπίλαρχο Δημήτρη Δημητρίου), ο οποίος ανέλαβε τη γενική διοίκηση απέναντι στην ισχυρή ιταλική δύναμη. Δύο ομάδες της Παρνασσίδας και δύο του Δομοκού πήραν θέσεις στους λόφους πίσω από μια πέτρινη γέφυρα, παράλληλα με τον χωματόδρομο που ένωνε το Μικρό με το Μεγάλο Χωριό. Ο Νικηφόρος μαζί με την ομάδα του Παρνασσή «κατέλαβαν» την αριστερή όχθη του ποταμού.
Η 6η Ομάδα με διοικητή τον καπετάν Όθρυ (Γιώργος Δουατζής), στρατοπέδευσε ακόμα πιο αριστερά, δίπλα στον Νικηφόρο, σε μια ξερή πλαγιά που οι ντόπιοι αποκαλούν Τσίρι. Στη δεξιά όχθη και λίγο ψηλότερα, βρισκόταν η δεύτερη ομάδα των Παρνασσίων, με διοικητή τον Λάμπρο-Πελοπίδα. Τέλος, η δεύτερη ομάδα του Δομοκού με τον Νικηφόρο (δάσκαλος Ν. Καρκάνης) παρατάχθηκε ακόμη πιο δεξιά. Δημιουργήθηκε ένας κλοιός που υποτίθεται ότι θα παγίδευε όσο το δυνατόν περισσότερους επιτιθέμενους στο φαράγγι. Ο Άρης κράτησε τις κύριες δυνάμεις του σε εφεδρεία για να πετύχει ένα αποφασιστικό χτύπημα την κατάλληλη στιγμή.
Την πρωινή ώρα της 18ης Δεκεμβρίου 1942, οι αντάρτες οχυρώθηκαν όσο καλύτερα μπορούσαν, παρακολουθώντας προς το Μεγάλο Χωριό, με το δάχτυλο στη σκανδάλη. Στις 11:45 π.μ., η ιταλική φάλαγγα εμφανίστηκε με ένα σημαντικό τμήμα της να κατευθύνεται μέσα από τη ρεματιά προς το Μικρό Χωριό. Το ΙΙ/12 τάγμα, με τον 6ο Λόχο, πλησίαζε το γεφύρι, με τον λοχαγό Werther Marvelli να προπορεύεται, χωρίς καμία προφύλαξη ή ενίσχυση μπροστά του. Ξαφνικά, ο Marvelli άλλαξε πορεία, οδηγώντας τον λόχο του προς τα αριστερά, προς την ανατολική πλευρά του χωριού. Ο Νικηφόρος, αντιλαμβανόμενος ότι σύντομα θα έχανε την ορατότητα των Ιταλών, έριξε τον πρώτο πυροβολισμό, πλήττοντας θανάσιμα τον Marvelli. Αμέσως, ξέσπασε σφοδρή ανταλλαγή πυρών, με τους Ιταλούς να προσπαθούν απεγνωσμένα να καλυφθούν, ενώ υπέστησαν βαριές απώλειες.
Παρά το αρχικό σοκ, το έμπειρο ΙΙ/12 τάγμα κατάφερε να ανασυνταχθεί. Τα πολυβόλα και οι όλμοι τους άρχισαν να δημιουργούν μια σταθερή βάση πυρός, ενώ οι υπόλοιποι λόχοι προχώρησαν αργά, αλλά μεθοδικά προς τις θέσεις των ανταρτών. Οι πυρομαχίες συνεχίστηκαν για περίπου μία ώρα, με τις ομάδες του Νικηφόρου και του Όθρυ να δέχονται το κύριο βάρος της ιταλικής αντεπίθεσης. Καθώς τα πυρομαχικά των ανταρτών μειώνονταν, οι Ιταλοί ενίσχυσαν τη δύναμή τους με βολές βαρέων όλμων από το Μεγάλο Χωριό. Στις 12:45, η κατάσταση έγινε κρίσιμη όταν ιταλικά τμήματα επιχείρησαν να υπερφαλαγγίσουν τους αντάρτες. Η στρατηγική ενέδρα που είχαν καταστρώσει έδωσε την ευκαιρία στους αγωνιστές να επιτεθούν με αιφνιδιασμό, προκαλώντας σύγχυση και πανικό στις γραμμές του εχθρού. Παρά τη σημαντική αριθμητική υπεροχή, οι Ιταλοί δεν μπόρεσαν να ανταποκριθούν στις ομαδικές επιθέσεις των ανταρτών, οι οποίοι εκμεταλλεύτηκαν κάθε γωνιά του εδάφους για να κρύβουν τις κινήσεις τους και να συντονίσουν ξανά τις δυνάμεις τους μεταξύ των εναλλασσόμενων φάσεων της μάχης. Μετά από αρκετές ώρες έντονης μάχης, οι ιταλικές γραμμές παρασύρθηκαν από τις απώλειες και την αδυναμία ανασυγκρότησης, ενώ οι αντάρτες κατάφεραν να επιτύχουν έναν σημαντικό στρατιωτικό και ψυχολογικό θρίαμβο.
Ο Άρης Βελουχιώτης διέταξε την οργανωμένη απαγκίστρωση των δυνάμεών του. Η υποχώρηση έγινε σταδιακά, ωστόσο, ο Νικηφόρος και τρεις νεαροί αντάρτες από τον Δομοκό, που βρίσκονταν κοντά σε ένα θορυβώδες ρέμα, δεν αντιλήφθηκαν την εντολή και παρέμειναν στις θέσεις τους δεχόμενοι σφοδρά πυρά. Τελικά, κατάφεραν να επανενωθούν με τους συντρόφους τους, αλλά ο 16χρονος Κώστας Μπίρτσας (Κλέαρχος) έπεσε νεκρός, το όνομα του έγινε σύνθημα ανάμεσα στους αντάρτες του ΕΛΑΣ Ευρυτανίας, ακόμα υπήρχαν τέσσερις τραυματίες, ενώ οι Ιταλοί μέτρησαν 10 νεκρούς και 30 τραυματίες, ανάμεσά τους και τον Marvelli. Οι αντάρτες αποχώρησαν αλώβητοι προς τα Φιδάκια, ενώ οι Ιταλοί, αν και αρχικά κλονισμένοι, συνέχισαν τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις.
Η μάχη στο Μικρό Χωριό αποτέλεσε την πρώτη φορά, που οι αντάρτες του ΕΛΑΣ αναμετρήθηκαν με τακτικό στρατό σε ανοιχτό πεδίο και κατάφεραν να τον καθηλώσουν, προκαλώντας σημαντικές απώλειες. Μετά από αυτή τη σύγκρουση, η φήμη του ΕΛΑΣ εκτοξεύτηκε, προσελκύοντας νέους εθελοντές, ενώ οι Ιταλοί συνειδητοποίησαν πως ο έλεγχος των ορεινών περιοχών της Ελλάδας δεν ήταν πλέον δεδομένος. Η επιτυχία της αντάρτικης ενέδρας δεν πέρασε απαρατήρητη στους κατακτητές. Η νίκη στο Μικρό Χωριό είχε μεγάλη συμβολική σημασία για το ηθικό του λαού και το επαναστατικό πνεύμα της περιοχής, ωστόσο δεν παρέδωσε στους εχθρούς τη δυνατότητα να αποδώσουν τα δικά τους αντίποινα.
Σύντομα μετά την αποχώρηση των ανταρτών, οι Ιταλοί εισήλθαν ξανά στο χωριό για να εκδικηθούν την ήττα. Σε μια σειρά σκληρών ενεργειών, συνέλαβαν δεκάδες άνδρες και γυναίκες, τους συγκέντρωσαν σε ένα κτίριο και, μετά από βασανιστήρια, διέπραξαν μαζικές εκτελέσεις. Σε μια από τις τραγικές αυτές πράξεις, την παραμονή των Χριστουγέννων του 1942, συνέλαβαν 13 άντρες, δύο από τους οποίους, τούς έκλεισαν μέσα στο σπίτι του γιατρού Ευαγγέλου Πιστιόλη, αυτοί ήταν ο ιερέας Δημήτριος Βαστάκης και ο ενωμοτάρχης Χαράλαμπος Κατσίμπας και τους έκαψαν, αφού προηγουμένως τους βασάνισαν κάτω από το παλιό πλάτανο της κεντρικής πλατείας. Τους υπόλοιπους έντεκα τους οδήγησαν στην τοποθεσία Πάνω Λόγγοβες, λίγο πιο έξω από το χωριό και αφού πρώτα τους υποχρέωσαν να σκάψουν οι ίδιοι τους τάφους τους, ύστερα τους εκτέλεσαν. Οι Ιταλοί δεν αρκέστηκαν στις εκτελέσεις, έφυγαν αφού πρώτα έβαλαν φωτιά και στο τελευταίο σπίτι του χωριού. Οι εκτελέσεις και η καταστροφή των νοικοκυριών δεν ήταν απλώς μια στρατιωτική απάντηση, αλλά και μια προσπάθεια να αποτρέψει μελλοντικές αντάρτικες δράσεις.
Το θρυλικό τραγούδι του καπετάν Άρη, που μελοποιήθηκε από τον Αλέκο Ξένο και τραγουδιέται μέχρι σήμερα, αποτελεί ένα από τα πιο διαχρονικά σύμβολα της ημέρας εκείνης. Οι στίχοι του, που αναφέρουν με περηφάνια «ο Άρης κάνει πόλεμο μ’ αντάρτες παλικάρια», λειτουργούν ως μνημόσυνο για τις αξίες της αντίστασης, του θάρρους και της ελευθερίας. Οι κάτοικοι του Μικρού Χωριού, με τις αφηγήσεις, τις φωτογραφίες και τα τεκμήρια που διατηρούνται στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο, έχουν καταφέρει να μεταδώσουν από γενιά σε γενιά τη διδασκαλία ότι η ελευθερία δεν χάνεται – ανεξαρτήτως των αντιξοοτήτων. Κατά καιρούς διοργανώνονται συνέδρια, όπως το Ιστορικό Συνέδριο «80 Χρόνια από τη Μάχη του Μικρού Χωριού», όπου συζητούνται τα γεγονότα, οι μαρτυρίες και οι επιπτώσεις της μάχης στην τοπική κοινότητα και στον ευρύτερο εθνικό αγώνα. Μέσα από εκθέματα, φωτογραφίες, προσωπικές αφηγήσεις και αφιερώματα, οι επόμενες γενιές έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν την ατέλειωτη θυσία και το πάθος των προγόνων τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Δημήτριος Ν. Δημητρίου (1965), Αντάρτης στα βουνά της Ρούμελης, εκδ. Ιδιωτική
- Πάνος Λαγδάς (2024), Αρης Βελουχιώτης: Ο πρώτος του αγώνα, εκδ. Εργατική πάλη
- 18/12/1942: Η μάχη του ΕΛΑΣ στο Μικρό Χωριό, ethnikiantistasi.com, διαθέσιμο εδώ
- 1942: Η μάχη του ΕΛΑΣ στο Μικρό Χωριό, imerodromos.gr, διαθέσιμο εδώ
