Του Γιάννη Περγαντή,
Η αρχαία ελληνική σκέψη, υπήρξε το θεμέλιο του δυτικού πνεύματος και συνεχίζει να επηρεάζει τη σύγχρονη φιλοσοφία και επιστήμη. Πλήθος αρχαίων Ελλήνων στοχαστών, με τον καθένα να έχει διαφορετικά επίπεδα επιρροής και κληρονομιάς, ανέπτυξαν δύο κύριες «σχολές» σκέψης: την σοφιστική και την φιλοσοφία. Η διαφορά μεταξύ σοφιστικής και φιλοσοφίας, αν και μερικές φορές αμβλύνεται, υπήρξε ουσιαστική, καθώς η σοφιστική αποτέλεσε μια αντίπαλη σχολή σκέψης απέναντι στους φιλοσόφους του 5ου αιώνα π.Χ., όπως ο Σωκράτης, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης.
Η σοφιστική εμφανίστηκε ως κίνημα στην αρχαία Ελλάδα περίπου στον 5ο αιώνα π.Χ. και ήταν εν μέρει, μια αντίδραση στις παραδοσιακές φιλοσοφικές ιδέες. Οι σοφιστές ήταν επαγγελματίες δάσκαλοι που ταξίδευαν από πόλη σε πόλη, προσφέροντας τις γνώσεις τους για διάφορα θέματα, κυρίως πολιτικά, ηθικά και ρητορικά. Οι πιο γνωστοί σοφιστές ήταν ο Πρωταγόρας και ο Γοργίας. Η σοφιστική διδασκαλία επικεντρωνόταν στο ότι η αλήθεια δεν είναι αντικειμενική και απόλυτη, αλλά εξαρτάται από τη γνώμη και την αντίληψη του κάθε ατόμου. Αυτή η θέση, γνωστή και ως «υποκειμενισμός», δήλωνε ότι το καλό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο, εξαρτώνται από τις κοινωνικές και προσωπικές πεποιθήσεις. Ο Πρωταγόρας, για παράδειγμα, διατύπωσε τη διάσημη φράση: «Ο άνθρωπος είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων», δηλαδή ότι οι άνθρωποι καθορίζουν τις αλήθειες και τις αξίες τους με βάση την αντίληψή τους.
Η σοφιστική επίσης, έδινε έμφαση στην τέχνη της ρητορικής και στη δύναμη του λόγου. Οι σοφιστές πίστευαν ότι η ικανότητα του ατόμου να πείθει τους άλλους ήταν μια σημαντική δεξιότητα, ιδιαίτερα στην πολιτική και τη δικαστική ζωή. Ο Γοργίας, για παράδειγμα, ανέπτυξε θεωρίες για τη δύναμη του λόγου και την επίδρασή του στο μυαλό των ανθρώπων, υποστηρίζοντας ότι ο λόγος μπορεί να δημιουργήσει αλήθειες ή ψεύδη, ανάλογα με την τέχνη της ρητορικής. Ωστόσο, η σοφιστική είχε αμφισβητηθεί και συχνά αντιμετωπίζονταν αρνητικά από φιλοσόφους, όπως ο Σωκράτης, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, οι οποίοι κατηγορούσαν τους σοφιστές για ατομικισμό και για το γεγονός ότι δίδασκαν τη γνώση για προσωπικό όφελος, χωρίς πραγματική αναζήτηση της αλήθειας.
Η φιλοσοφία στην αρχαία Ελλάδα, από την άλλη, χαρακτηριζόταν από την αναζήτηση της αντικειμενικής αλήθειας και τη μελέτη των θεμελιωδών αρχών της ύπαρξης, του κόσμου και της γνώσης. Οι πρώτοι φιλόσοφοι, όπως ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος και ο Ηράκλειτος, ασχολήθηκαν κυρίως με τις φυσικές και κοσμικές δυνάμεις, προσπαθώντας να κατανοήσουν την ύλη, την αρχή του κόσμου και τις διαδικασίες που τον διαμορφώνουν.
Ο Σωκράτης, ο οποίος υπήρξε ο πιο διάσημος φιλόσοφος του 5ου αιώνα π.Χ., είναι ίσως η πιο χαρακτηριστική φιγούρα για τη φιλοσοφική αναζήτηση στην αρχαία Ελλάδα. Αντί να ασχοληθεί με τις φυσικές αιτίες του κόσμου, όπως οι προκάτοχοί του, ο Σωκράτης στράφηκε προς την ηθική φιλοσοφία και την κατανόηση των αξιών και της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Μέσω της διαλεκτικής μεθόδου, η οποία στηρίζεται στην ερώτηση και την απάντηση, ο Σωκράτης προσπαθούσε να βοηθήσει τους ανθρώπους να ανακαλύψουν την αλήθεια και να κατανοήσουν τον εαυτό τους. Η φιλοσοφία του Σωκράτη βασιζόταν στην πεποίθηση ότι η γνώση είναι αρετή και ότι οι άνθρωποι μπορούν να γίνουν καλύτεροι μέσω της αυτογνωσίας και της ηθικής αναζήτησης. Ωστόσο, η στάση του απέναντι στη σοφιστική ήταν επικριτική, καθώς θεωρούσε ότι οι σοφιστές δεν αναζητούν την αλήθεια, αλλά προσαρμόζουν τις πεποιθήσεις τους με βάση την κοινωνική αποδοχή και το προσωπικό όφελος.
Ο Πλάτωνας, μαθητής του Σωκράτη, υπήρξε ο ιδρυτής της Ακαδημίας και ανέπτυξε μια συστηματική φιλοσοφία που επηρεάστηκε έντονα από τις διδασκαλίες του δασκάλου του. Στο έργο του «Πολιτεία», επεξεργάστηκε την ιδέα της ιδανικής πολιτείας και της δίκαιης κοινωνίας, ενώ επίσης ανέπτυξε τη θεωρία των Ιδεών, σύμφωνα με την οποία, η πραγματικότητα είναι μόνο μια σκιά των αιώνιων και αμετάβλητων ιδεών, που μόνο η φιλοσοφική σκέψη μπορεί να κατανοήσει.
Η κριτική του Σωκράτη και του Πλάτωνα προς τη σοφιστική συνίσταται στο γεγονός ότι η σοφιστική προωθούσε την άποψη πως η αλήθεια είναι υποκειμενική, πράγμα που ενδεχομένως οδηγούσε σε αμφισβήτηση των αξιών και των νόμων. Η έντονη εξάρτηση από την ρητορική και την ικανότητα πειθούς, χωρίς να έχεις στη διάθεσή σου έναν βαθύτερο έλεγχο της αλήθειας, ήταν κάτι που θεωρούσαν επικίνδυνο για την ηθική και κοινωνική συνοχή.
Ο Αριστοτέλης, μαθητής του Πλάτωνα, ενσωμάτωσε τη φιλοσοφία του δασκάλου του, αλλά ανέπτυξε μια πιο πρακτική προσέγγιση για την επιστημονική γνώση και την ηθική ζωή. Ο Αριστοτέλης επεσήμανε την ανάγκη για εμπειρική παρατήρηση και λογική σκέψη στην αναζήτηση της αλήθειας και ανέπτυξε θεωρίες για την ηθική, την πολιτική και την επιστήμη, οι οποίες συνεχίζουν να επηρεάζουν τη σκέψη μέχρι και σήμερα.
Η σοφιστική και η φιλοσοφία στην αρχαία Ελλάδα ανέπτυξαν διαφορετικές προσεγγίσεις για την κατανόηση της αλήθειας και της ανθρώπινης φύσης. Ενώ, οι σοφιστές επεσήμαναν την υποκειμενικότητα της αλήθειας και τη σημασία του λόγου για την επίτευξη του προσωπικού συμφέροντος, οι φιλόσοφοι όπως ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης επικεντρώθηκαν στην αντικειμενική αλήθεια και την ηθική αυτογνωσία. Παρά τις διαφορές τους και οι δύο σχολές σκέψης συνέβαλαν στην εξέλιξη της φιλοσοφικής σκέψης και στη διαμόρφωση των θεμελίων της δυτικής φιλοσοφίας, αφήνοντας μια ανεκτίμητη κληρονομιά για τις μελλοντικές γενιές.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Β. Κάλφας & Γ. Ζωγραφίδης (2006), Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, Θεσσαλονίκη: Ίδρυμα Νοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη)
- Greek philosophy, britannica.com, διαθέσιμο εδώ
- Sophist, britannica.com, διαθέσιμο εδώ
- The Sophists, plato.stanford.edu, διαθέσιμο εδώ
