Της Αλεξίας Κυριαζοπούλου,
Η Μάχη της Μερίτσας, γνωστή και ως Μάχη της Οξύνειας, αποτελεί μία από τις σημαντικότερες και συνάμα άγνωστες συγκρούσεις της Ελληνικής Εθνικής Αντίστασης, κατά την περίοδο της Κατοχής του 1941–1944. Στο πλαίσιο μιας εποχής σκληρών δοκιμασιών, όπου ο φόβος και η καταπίεση είχαν κατακλύσει κάθε πτυχή της καθημερινής ζωής, το περιστατικό αυτό έφερε στο προσκήνιο το πνεύμα της αντίστασης, την ανδρεία και την αφοσίωση ενός λαού που αρνήθηκε να υποκύψει.
Μετά την εισβολή του Άξονα και την εγκαθίδρυση της κατοχής, η ελληνική ύπαιθρος έγινε το πεδίο σκληρών δράσεων των κατακτητών. Οι ιταλικές δυνάμεις, με την εγκαθίδρυση στρατοπέδων και τη διεξαγωγή επιδρομών, επιδίωκαν να διασπάσουν κάθε πιθανή αντίσταση και να ανατρέψουν το ηθικό του λαού. Στην περιοχή της Μερίτσας (σημερινή Οξύνεια), η κατάσταση ήταν ιδιαίτερα δύσκολη: οι ντόπιοι υπέφεραν από λεηλασίες, συστηματική κακοποίηση και την καταστροφή των περιουσιών τους. Η στρατηγική θέση της περιοχής, με το δύσβατο έδαφος και τις στενές διαδρομές, την καθιστούσε ιδανική για κρυφές ενέδρες και αντιστασιακές επιχειρήσεις.
Οι τοπικές αρχές και οι πνευματικοί ηγέτες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην κινητοποίηση του πληθυσμού. Ιερείς και μέλη του ΕΑΜ, όπως ο ιεροδιδάσκαλος Μπατζογιάννης και ο παπά-Θανάσης (Αθανάσιος Πούλιος), προέτρεπαν τους κατοίκους να συμβάλουν στην αντίσταση, μεταδίδοντας μηνύματα ελπίδας και ενθάρρυνσης για την απελευθέρωση από την ξένη κυριαρχία. Σε ένα τέτοιο κλίμα έντασης, η Μάχη της Μερίτσας δεν ήταν μια απλή στρατιωτική επιτυχία, αλλά ένα σύμβολο του ανεξαρτητοποιημένου πνεύματος του ελληνικού λαού.
Οι πληροφορίες που παρέλαβαν οι αντιστασιακές ομάδες για επικείμενη επιδρομή των Ιταλών στην περιοχή προέκυψαν από ένα δίκτυο μυστικών πηγών και τοπικών πληροφοριοδοτών. Η γνώση της εχθρικής κίνησης επέτρεψε στους αντάρτες να οργανώσουν άμεσα μια στρατηγική ενέδρα. Οι κύριοι ηγέτες της επιχείρησης ήταν γνωστοί αντάρτες του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ) και άλλων οργανώσεων της αντίστασης, όπως ο Νέστωρ Βώκας (γνωστός και ως «Τζαβέλλας»), ο Νίκος Ζαραλής (γνωστός και ως («καπετάν Χασιώτης»), ο Αριστείδης Μπλούτσου, ανθυπολοχαγός του διαλυμένου εθνικού στρατού, αρχηγός της οργάνωσης ΜΙΔΑ (φιλικά προσκείμενης στον ΕΔΕΣ), ο Ηλίας Καφαντάρης («καπετάν Αδαμάντιος»), εμπνευστής και πρωτεργάτης της μάχης και ο Δημήτρης Ράπτης («καπετάν Τσάκαλος»).
Πρωτύτερα της μάχης, οι Ιταλοί διέταξαν τον πρόεδρο της Μερίτσας, Φώτη Μπλούτσο να τους παραδώσει αμνοερίφια, μοσχάρια και κρασί για την τροφοδοσία του ιταλικού στρατού στην Καλαμπάκα, ο καπετάν Αδαμάντιος έδωσε την αποστομωτική απάντηση «ούτε ένα αβγό στους κατακτητές». Το πρωί της 9ης Φεβρουαρίου 1943, οι Ιταλοί κατευθύνθηκαν από τα Τρίκαλα προς την Μερίτσα, με στόχο την κατάκτηση του χωριού, το απόσπασμα αριθμούσε 244 Ιταλούς στρατιώτες, 9 αξιωματικούς, 11 υπαξιωματικούς με επικεφαλή τον Francesco Chiarenza, προετοιμασμένοι για την λεηλασία της περιοχής, δεν είχαν καμία ένδειξη για την επικείμενη αντιστασιακή απάντηση. Οι στρατιωτικές μονάδες του κατακτητή είχαν τοποθετηθεί με βάση τον συνήθως χρησιμοποιούμενο στρατιωτικό σχεδιασμό, με τις δυνάμεις να κινούνται με σκοπό την ταχεία κατάληψη περιοχών.
Σε συνεργασία με τους ντόπιους, οι αντάρτες μελετούσαν το ανάγλυφο και τις κρυφές διαδρομές της περιοχής, η γνώση του τοπίου, καθώς και η εμπιστοσύνη και η συνεργασία με τους κατοίκους, ήταν παράγοντες που έδωσαν το προβάδισμα στις αντιστασιακές δυνάμεις έναντι των καλά εξοπλισμένων και αριθμητικά υπέρτερων ιταλικών στρατευμάτων. Η προετοιμασία δεν περιοριζόταν μόνο σε στρατιωτικές τακτικές, η οργάνωση της τοπικής κοινωνίας ήταν εξίσου κρίσιμη. Στους χωρικούς διδάχτηκαν βασικές τακτικές επιβίωσης, οργάνωση κρυφών καταφυγίων και τρόποι διαφυγής σε περίπτωση εντοπισμού. Η επιμέλεια και η αφοσίωση όλων των εμπλεκομένων αποτέλεσαν τον ακρογωνιαίο λίθο της επιτυχίας της μετέπειτα επίθεσης.
Το πρωί της 10ης Φεβρουαρίου 1943, ξεκίνησε με αίσθηση προνοίας, καθώς οι πληροφορίες για την επιδρομή των Ιταλών είχαν ήδη διαχυθεί στον χώρο. Όταν έφτασαν στο ύψος του 18ου χιλιομέτρου συνάντησαν έναν τσοπάνη και τον ρώτησαν ποιος είναι ο δρόμος για την Μερίτσα, εκείνος με την σειρά του μέσω του εργάτη του έσπευσε να ειδοποιήσει τους αντάρτες για την έλευση των Ιταλών. Όταν οι τελευταίοι έφτασαν τα ξημερώματα της 11ης στη Μερίτσα δεν βρήκαν παρά μόνο γυναικόπαιδα και ηλικιωμένους, καθώς το πρωί εξελισσόταν, οι Ιταλοί άρχισαν τις καταστροφικές τους επιχειρήσεις. Οι κατοικίες λεηλατήθηκαν, περιουσίες καταστράφηκαν και ο τρόμος άρχισε να εξαπλώνεται στους κατοίκους. Ωστόσο, ακριβώς όταν οι εχθρικές δυνάμεις αποσπούσαν την αρχική τους φάση δράσης και ξεκινούσαν την υποχώρηση από το χωριό, οι αντάρτες ανέλαβαν δράση.
Το απόγευμα της ίδιας ημέρας, οι αντάρτες κινήθηκαν την αναμενόμενη στιγμή. Με ακριβώς σχεδιασμένη ενέδρα, στις στενές διαδρομές και τα δασώδη μονοπάτια γύρω από τη Μερίτσα, άρχισε η επιχείρηση η γνώση του τοπίου έδωσε στους αντάρτες το πλεονέκτημα της έκπληξης. Οι πρώτοι που έφτασαν στην ενέδρα ήταν ο Νίκος Ζαραλής και ο Ηλίας Καφαντάρης, ειδοποιήθηκαν αμέσως οι ανταρτικές ομάδες των Βώκα και Μπούγλα, καθώς και άλλες ομάδες δράσης γειτονικών περιοχών. Οι αντάρτες προνόησαν φτιάχνοντας αυτοσχέδιους φούρνους για την τροφοδοσία τους, χώρους για την συγκέντρωση τραυματιών, αιχμαλώτων και εφοδίων. Την ίδια στιγμή που στην Μερίτσα οι Ιταλοί πυρπολούσαν και λεηλατούσαν σπίτια, στην ενέδρα των ανταρτών κατευθύνονταν ένοπλοι χωρικοί από τα γύρω χωριά.
Γύρω στις 13.30, το ιταλικό απόσπασμα πλησίασε το ανάχωμα της σιδηροδρομικής γραμμής. Η μάχη ήταν προ των πυλών. Οι πρώτοι πυροβολισμοί έπεσαν και οι Ιταλοί σάστισαν από την αιφνιδιαστική επίθεση, τα μουλάρια που είχαν μαζί τους τρομαγμένα έφυγαν προς το δάσος μαζί με τα όπλα που κουβαλούσαν. Σε μια ταχεία και αποφασιστική επίθεση, οι αντάρτες κατάφεραν να διασπάσουν τις γραμμές των Ιταλών και να προσεγγίσουν τα εχθρικά στρατεύματα από τις πλευρές τους. Οι ώρες της μάχης ήταν έντονες και καθοριστικές. Λίγα λεπτά αργότερα η οπισθοφυλακή των Ιταλών οπισθοχώρησε προς την κύρια φάλαγγα, αυτό επέτρεψε στην ομάδα του Ράπτη, μαζί με άλλους ένοπλους χωρικούς, να τους εγκλωβίσουν. Τα δύο μοναδικά πολυβόλα που είχαν στα χέρια τους οι αντάρτες, καθώς και οι ελεύθεροι σκοπευτές του Ζαραλή προκάλεσαν μεγάλες απώλειες στους έντρομους Ιταλούς. Όταν νύχτωσε, τα πολυβόλα σταμάτησαν, οι αντάρτες βελτίωσαν τη θέση τους, σχεδίασαν επιφυλακές, άναψαν φωτιές και πήγαν για ύπνο.
Τα ξημερώματα της 12ης Φεβρουαρίου, η μάχη άρχισε ξανά. Μέχρι τις 11 η ώρα, όλα είχαν τελειώσει. Η μάχη διήρκεσε πάνω από τρεις ώρες, κατά τις οποίες οι αντάρτες κατάφεραν να επιτύχουν έναν σχεδόν ολοκληρωτικό σπάσιμο των ιταλικών γραμμών. Μη μπορώντας να συνεχίσουν να πολεμούν, οι Ιταλοί παραδόθηκαν, σύμφωνα με μαρτυρίες και ιστορικές πηγές, υπέστησαν βαριές απώλειες: μεταξύ 137 και 164 στρατιώτες σκοτώθηκαν ανάμεσά τους και ο ταγματάρχης Chiarenza, 184 αιχμαλωτίστηκαν, ορισμένοι οπλίτες κατάφεραν να διαφύγουν με την βοήθεια αγροφυλάκων (ο Αριστείδης Μπλούτσος αναφέρει σε μαρτυρία του πως, στο πλευρό των Ιταλών πολέμησαν και 7 αγροφύλακες, οι οποίοι αργότερα συνελήφθησαν), ενώ οι βαριά τραυματίες εγκαταλείφθηκαν στο πεδίο της μάχης. Από την πλευρά των ανταρτών, χάθηκαν 7 μόνο άντρες, τα ονόματα των οποίων ήταν, Νικ. Σωτ. Μουλαράς, Αθανάσιος Βλάχος, Ιωάννης Χρ. Λάμπρου, Αθανάσιος Παπαδήμας, Ζήσης Νικ. Δήμου, Γεώργιος Δημ. Καραζήσης και ο Χρήστος Κουτσιάλης. Επιπλέον, οι αντάρτες κατόρθωσαν να κατάσχουν σημαντικό πολεμικό υλικό, μεταξύ του οποίου περιελάμβανε 4 όλμους, 20 αυτόματα όπλα και πάνω από 2.000 χειροβομβίδες. Αυτός ο εξοπλισμός, όχι μόνο συνέβαλε στην άμεση νίκη της μάχης, αλλά ενίσχυσε και τις μετέπειτα επιθετικές ικανότητες του οργανωμένου αντιστασιακού κινήματος.
Αφηνιασμένοι οι Ιταλοί μετά την ήττα, προχώρησαν σε αντίποινα εκτελώντας αθώους πολίτες, ενώ η μανία τους ήταν τέτοια που εκτέλεσαν μοναχό της Ιεράς Μονής Σταγιάδων εκτιμώντας πως ήταν μέλος αντιστασιακής οργάνωσης με την δικαιολογία πως είχε γενειάδα. Από την άλλη πλευρά, οι Έλληνες τους επιζώντες και τους τραυματίες που μπορούσαν να περπατήσουν τους οδήγησαν στην Αγναντιά, τους περιποιήθηκαν και τους τάισαν. Την επομένη, 13 Φεβρουαρίου, πέντε τραυματίες αξιωματικοί και 137 στρατιώτες, ελευθερώθηκαν με διαταγή του Ηλία Καφαντάρη, τρεις Έλληνες συνεργάτες των κατακτητών παραδόθηκαν σε ειδικά αντάρτικα δικαστήρια και εκτελέστηκαν. Το αρχηγείο του ΕΑΜ Χασίων δεν ήταν σύμφωνο με την απόφαση του Καφαντάρη, έκτοτε χάθηκαν τα ίχνη του και δεν πήρε μέρος ξανά σε καμία μάχη, δόθηκε ακόμα εντολή αν βρεθεί να συλληφθεί. Το 1948 βρέθηκε στις φυλακές Τρικάλων μαζί με τον συμπολεμιστή του Δημήτριο Ράπτη.
Σήμερα, η μνήμη της Μάχης της Μερίτσας αποτελεί έμπνευση για όλους όσους πιστεύουν στην αξία της ελευθερίας και της δικαιοσύνης. Αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας της Ελληνικής Αντίστασης και της εθνικής μας συνείδησης. Η νίκη της Μερίτσας δεν αποτέλεσε απλώς ένα στρατιωτικό επιτυχές επεισόδιο, αλλά και ένα σύμβολο αντίστασης και εθνικής υπερηφάνειας. Σε μια εποχή που οι κατακτητικές δυνάμεις προσπαθούσαν να διαλύσουν την ελληνική κοινωνία και να σβήσουν την ελπίδα, η μάχη αυτή έφερε στο φως το πνεύμα του αγώνα για ελευθερία. Οι αντάρτες δεν ήταν μόνο στρατιωτικά καλά οργανωμένοι, αλλά διέθεταν και την ψυχολογική αντοχή που απαιτούσε η μάχη, το πνεύμα της αντίστασης και η πίστη στην τελική απελευθέρωση αποτέλεσαν το κλειδί για την επιτυχία τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Παπαχρήστος Χρ. Ευθύμιος(2023), Η μάχη της Οξύνειας (Μερίτσας) το 1943: Η πρώτη νικηφόρα μάχη της εθνικής αντίστασης (επιμ. Νήμας Θεόδωρος), εκδοτικός οίκος Σταμούλη
- «Ούτε ένα αυγό στους κατακτητές», mixanitouxronou.gr, διαθέσιμο εδώ
- Αφιέρωμα στην ιστορική «Mάχη της Μερίτσας» (Οξύνειας), ethnikiantistasi.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η « άγνωστη» μάχη της Μερίτσας, 12 Φεβρουαρίου 1943, ertnews.gr, διαθέσιμο εδώ
