Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Η αύξηση της κατάθλιψης
Η κατάθλιψη είναι μια ψυχική διαταραχή που επηρεάζει πάνω από 300 εκατομμύρια ανθρώπους, ενώ κάθε χρόνο 800.000 άτομα αυτοκτονούν εξαιτίας της. Από το 1990 έως το 2017, ο αριθμός των περιπτώσεων κατάθλιψης αυξήθηκε κατά σχεδόν 50%, από 172 εκατομμύρια σε 258 εκατομμύρια. Η πανδημία COVID-19 συνέβαλε περαιτέρω στην τάση αυτή, προσθέτοντας περίπου 53,2 εκατομμύρια περιπτώσεις. Ο επιπολασμός των καταθλιπτικών διαταραχών αυξήθηκε παγκοσμίως (Γράφημα 1). Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (2014), η έκταση της κατάθλιψης στον πληθυσμό είναι ανησυχητική. Συγκεκριμένα, το 4,7% του πληθυσμού αναφέρει ότι πάσχει από κατάθλιψη, ποσοστό που παρουσιάζει αύξηση 80,8% σε σύγκριση με το 2009, όταν ανερχόταν στο 2,6%. Επιπλέον, η κατάθλιψη φαίνεται να επηρεάζει 3 στους 10 άνδρες και σχεδόν 7 στις 10 γυναίκες. Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη του Global Burden of Disease, IHME, η Ελλάδα κατατάσσεται στη δεύτερη θέση παγκοσμίως όσον αφορά τα υψηλότερα ποσοστά κατάθλιψης, με την τάση να παρουσιάζει αύξηση. «Αυτά τα στοιχεία αποτελούν ένα κάλεσμα αφύπνισης για όλες τις χώρες να επανεξετάσουν τις προσεγγίσεις τους για την ψυχική υγεία και να την αντιμετωπίσουν με τον επείγοντα χαρακτήρα που της αξίζει», δήλωσε η Γενική Διευθύντρια του ΠΟΥ Μάργκαρετ Τσαν σε δελτίο τύπου.
… και η αυξημένη χρήση αντικαταθλιπτικών
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η συνταγογράφηση αντικαταθλιπτικών τετραπλασιάστηκε μεταξύ 1985 και 1999, συνεχίζοντας την ανοδική της πορεία τις επόμενες δεκαετίες. Τα αντικαταθλιπτικά κατατάσσονται πλέον στην τρίτη θέση των πιο συχνά συνταγογραφούμενων φαρμάκων, με τη χρήση τους να έχει αυξηθεί σχεδόν 400% από το 1988 έως το 2008. Το 2018, περίπου το 7,2% των ενηλίκων στις Ηνωμένες Πολιτείες υπολογίζεται ότι βίωσε ένα μείζον καταθλιπτικό επεισόδιο μέσα στο προηγούμενο έτος. Η κατάθλιψη σχετίζεται με χαμηλότερη ποιότητα ζωής και αυξημένα ποσοστά αναπηρίας και είναι κατά βάση μια κοινωνική διαταραχή Τα αντικαταθλιπτικά αποτελούν μία από τις βασικές θεραπευτικές επιλογές για την αντιμετώπισή της και συγκαταλέγονται μεταξύ των πιο διαδεδομένων φαρμάκων στη χώρα.
Παρόμοια τάση παρατηρείται στην Ευρώπη, όπου η κατανάλωση αυξήθηκε κατά 20% ετησίως μεταξύ 2000 και 2010, ενώ σε χώρες όπως η Γαλλία και οι σκανδιναβικές χώρες οι πωλήσεις αυξήθηκαν έως και επτά φορές από τη δεκαετία του 1980 (Γράφημα 2α). Η μέση κατανάλωση αντικαταθλιπτικών αυξήθηκε κατά 147% από το 2000 έως το 2020, με τη χρήση να εκτοξεύεται από 30,5 σε 75,3 δόσεις ανά 1.000 κατοίκους (Γράφημα 2β).
Η χρήση αντικαταθλιπτικών στην Ελλάδα αυξάνεται ραγδαία (Γράφημα 2), ακολουθώντας την πανευρωπαϊκή τάση που είχε ξεκινήσει νωρίτερα στις ΗΠΑ. Σύμφωνα με στοιχεία του ΟΟΣΑ για το 2021, η Ελλάδα κατατάσσεται 12η μεταξύ 32 χωρών, με 70,6 ημερήσιες δόσεις αντικαταθλιπτικών ανά 1.000 κατοίκους. Η κατανάλωση αυξήθηκε σημαντικά τις τελευταίες δύο δεκαετίες, από 19 δόσεις το 2000 σε 40 το 2010, 66 το 2020 και 70,6 το 2021. Το 2020, η Ελλάδα σημείωσε την έκτη μεγαλύτερη αύξηση στη χρήση αντικαταθλιπτικών, μετά την Τσεχία, την Εσθονία, τη Σλοβακία, την Πορτογαλία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Παρότι η πρόσβαση σε φαρμακευτική αγωγή έχει βελτιωθεί, εξακολουθούν να υπάρχουν ενδείξεις ότι οι καταθλιπτικές διαταραχές δεν αντιμετωπίζονται επαρκώς σε παγκόσμιο επίπεδο.
Η σχέση της κοινωνικοοικονομικής κατάστασης με τη ψυχική υγεία
Παράγοντες όπως η ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη, η ενδοοικογενειακή βία και η έλλειψη συναισθηματικής και πρακτικής υποστήριξης συμβάλλουν σημαντικά στην εμφάνιση ψυχικών διαταραχών, όπως η κατάθλιψη, σε έγκυες και νέες μητέρες. Οι ψυχικές αυτές διαταραχές δεν επηρεάζουν μόνο τις ίδιες αλλά και τα παιδιά τους, καθώς τα μωρά που γεννιούνται από μητέρες με κατάθλιψη έχουν αυξημένες πιθανότητες να είναι λιποβαρή, γεγονός που σχετίζεται με υψηλότερο κίνδυνο εμφάνισης ψυχικών διαταραχών, συμπεριλαμβανομένης της κατάθλιψης, αργότερα στη ζωή τους.
Η ψυχική υγεία κατά την παιδική ηλικία επηρεάζεται βαθιά από κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες. Μελέτες δείχνουν ότι το οικογενειακό εισόδημα, η εκπαίδευση της μητέρας και οι συνθήκες διαβίωσης στη γειτονιά έχουν μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην ψυχολογική ανάπτυξη των παιδιών, ακόμη και μέχρι την εφηβεία. Επίσης, τα παιδιά από οικογένειες με χαμηλό εισόδημα έχουν αυξημένες πιθανότητες να αντιμετωπίσουν δυσκολίες στη μάθηση, χαμηλές ακαδημαϊκές επιδόσεις και υψηλότερα ποσοστά σχολικών αποβολών (Ford et al., 2018). Το εκπαιδευτικό σύστημα, που συχνά αντανακλά κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες, μπορεί να ενισχύσει την κοινωνική αβεβαιότητα, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο που συνδέει την παιδική φτώχεια με μελλοντικά προβλήματα ψυχικής υγείας.
Η οικονομική πίεση συνεχίζει να αποτελεί βασικό παράγοντα κινδύνου για την εμφάνιση κατάθλιψης και άλλων ψυχικών διαταραχών στην ενήλικη ζωή. Οι φοιτητές και οι νέοι εργαζόμενοι που αντιμετωπίζουν οικονομικές δυσκολίες παρουσιάζουν υψηλότερα επίπεδα ψυχολογικής δυσφορίας, καθώς η ανασφάλεια σχετικά με το μέλλον τους αυξάνει το άγχος και την αίσθηση αδιεξόδου. Παράλληλα, η απώλεια εργασίας και η μακροχρόνια ανεργία συνδέονται άμεσα με αυξημένα επίπεδα κατάθλιψης, καθώς η εργασία αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους πυλώνες αυτοεκτίμησης και κοινωνικής ένταξης. Όσοι βασίζονται σε κοινωνικές παροχές ή εργάζονται σε επισφαλείς συνθήκες αντιμετωπίζουν μεγαλύτερη ψυχική επιβάρυνση, με περιορισμένη πρόσβαση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας και θεραπεία.
Οι άνθρωποι που ζουν σε συνθήκες οικονομικής ανασφάλειας έχουν λιγότερες ευκαιρίες να αναπτύξουν μηχανισμούς ανθεκτικότητας απέναντι σε ψυχικές διαταραχές. Η συνεχής έκθεση στο άγχος της επιβίωσης, η έλλειψη κοινωνικών δικτύων υποστήριξης και η δυσκολία πρόσβασης σε ψυχική φροντίδα ενισχύουν την πιθανότητα εκδήλωσης και επιδείνωσης της κατάθλιψης.
Η ψυχική υγεία ως πολιτικό ζήτημα
Η αναρχική προσέγγιση της ψυχολογίας μας υπενθυμίζει ότι η ψυχική υγεία δεν είναι ένα ατομικό ζήτημα που αφορά μόνο τη χημεία του εγκεφάλου. Είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις κοινωνικές δομές, τις οικονομικές πολιτικές και τις σχέσεις εξουσίας (Dennis, 2011). Το ζήτημα της ψυχικής υγείας είναι ταυτόχρονα προσωπικό και πολιτικό.
Τα αντικαταθλιπτικά για πολλούς ανθρώπους θεωρούνται απαραίτητα για τη λειτουργικότητα και την ποιότητα ζωής τους. Όμως, όταν τα αντικαταθλιπτικά γίνονται η κύρια απάντηση σε μια βαθιά κοινωνικοοικονομική κρίση, τότε το πρόβλημα αντιμετωπίζεται αποσπασματικά και επιφανειακά. Η κατάθλιψη, για παράδειγμα, δεν είναι πάντα μια εσωτερική αδυναμία ή μια βιολογική δυσλειτουργία, αλλά πολλές φορές είναι μια αντίδραση σε συνθήκες οικονομικής εκμετάλλευσης, κοινωνικής απομόνωσης και έλλειψης προοπτικής. Για αυτό τα αντικαταθλιπτικά, δεν μπορούν να εξαλείψουν το άγχος της ζωής σε ένα οικονομικό σύστημα που δίνει προτεραιότητα στο κέρδος έναντι της ανθρώπινης ευημερίας, όπου εκατομμύρια άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες υγείας λόγω ενός δυσλειτουργικού και κερδοσκοπικού συστήματος υγείας.
Η εξάρτηση από την ψυχιατρική ως μια συνολική λύση για την αντιμετώπιση της κατάθλιψης είναι μια αντανάκλαση του ατομικισμού, ο οποίος συχνά ενοχοποιεί τον πόνο ως προσωπική αποτυχία και όχι ως απάντηση σε εξωτερικές συνθήκες. Αυτή η προοπτική απαλλάσσει την κοινωνία από την ευθύνη, ρίχνοντας το βάρος αποκλειστικά στη νευροχημεία του ατόμου. Αντί να αντιμετωπιστούν τα δομικά αίτια της δυστυχίας -οικονομική ανασφάλεια, περιβαλλοντική καταστροφή, αδικία στην υγειονομική περίθαλψη- η κυρίαρχη αφήγηση προωθεί φαρμακευτικές λύσεις σαν να μπορούν να «διορθώσουν» μονομερώς ζωές που διαμορφώνονται από ανισότητα και παραμέληση.
Η οικονομία και η ψυχολογία δεν είναι δύο ξεχωριστά πεδία. Αντί να αντιμετωπίζουμε την ψυχική υγεία ως έναν ακόμα τομέα κερδοφορίας για τις φαρμακευτικές εταιρείες, μπορούμε να αναζητήσουμε εναλλακτικές προσεγγίσεις που να βασίζονται στην κοινότητα, την αλληλεγγύη και την κοινωνική υποστήριξη. Η ψυχική υγεία είναι κοινωνική υπόθεση, και η αντιμετώπισή της απαιτεί την αναδιαμόρφωση των ίδιων των κοινωνικών και οικονομικών δομών που την επηρεάζουν. Η πραγματική λύση δεν είναι περισσότερα φάρμακα, αλλά περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Brody, D. J., & Gu, Q. (2020). Antidepressant use among adults: United States, 2015-2018.
- Catalano, R., Goldman-Mellor, S., Saxton, K., Margerison-Zilko, C., Subbaraman, M., LeWinn, K., & Anderson, E. (2011). The health effects of economic decline. Annual review of public health, 32 (1), 431-450.
- Christensen, D., Fahey, M. T., Giallo, R., & Hancock, K. J. (2017). Longitudinal trajectories of mental health in Australian children aged 4-5 to 14-15 years. PLoS One, 12 (11), e0187974.
- Dennis, F. (2011). Αναρχισμός και Ψυχολογία. Futura.
- Fisher, J., Mello, M. C. D., Patel, V., Rahman, A., Tran, T., Holton, S., & Holmes, W. (2012). Prevalence and determinants of common perinatal mental disorders in women in low-and lower-middle-income countries: a systematic review. Bulletin of the World Health Organization, 90, 139-149.
- Ford, T., Parker, C., Salim, J., Goodman, R., Logan, S., & Henley, W. (2018). The relationship between exclusion from school and mental health: a secondary analysis of the British Child and Adolescent Mental Health Surveys 2004 and 2007. Psychological medicine, 48 (4), 629-641.
- Grunebaum, M. F., Ellis, S. P., Li, S., Oquendo, M. A., & Mann, J. J. (2004). Antidepressants and suicide risk in the United States, 1985-1999. Journal of Clinical Psychiatry, 65 (11), 1456-1462.
- Gusmão, R., Quintão, S., McDaid, D., Arensman, E., Van Audenhove, C., Coffey, C., … & Hegerl, U. (2013). Antidepressant utilization and suicide in Europe: an ecological multi-national study. PloS one, 8 (6), e66455.
- Hamilton, I. (2019). Ian Hamilton: Prescription drugs are no cure for deprivation. Διαθέσιμο εδώ.
- Liu, J., Liu, Y., Ma, W., Tong, Y., & Zheng, J. (2024). Temporal and spatial trend analysis of all-cause depression burden based on Global Burden of Disease (GBD) 2019 study. Scientific Reports, 14 (1), 12346.
- Liu, Q., He, H., Yang, J., Feng, X., Zhao, F., & Lyu, J. (2020). Changes in the global burden of depression from 1990 to 2017: Findings from the Global Burden of Disease study. Journal of psychiatric research, 126, 134-140.
- Mercier, A., Auger-Aubin, I., Lebeau, J. P., Schuers, M., Boulet, P., Hermil, J. L., … & Peremans, L. (2013). Evidence of prescription of antidepressants for non-psychiatric conditions in primary care: an analysis of guidelines and systematic reviews. BMC family practice, 14, 1-10.
- Patel, V., Chisholm, D., Parikh, R., Charlson, F. J., Degenhardt, L., Dua, T., … & Whiteford, H. (2016). Addressing the burden of mental, neurological, and substance use disorders: key messages from Disease Control Priorities. The Lancet, 387 (10028), 1672-1685.
- Pratt, L. A., Brody, D. J., & Gu, Q. (2017). Antidepressant Use among Persons Aged 12 and Over: United States, 2011-2014. NCHS Data Brief. Number 283. National Center for Health Statistics.
- UN (2018). Some 300 million people suffer from depression, UN warns ahead of World Health Day. Διαθέσιμο εδώ.
- Vallance, C. (2019). Stress from poverty ‘over-medicalised’. Διαθέσιμο εδώ.
- Vilhelmsson, A. (2013). Depression and antidepressants: a Nordic perspective. Frontiers in public health, 1, 30.
- ΕΕΦΜ (2023). Αύξηση 248% στην κατανάλωση αντικαταθλιπτικών στην Ελλάδα, την περίοδο 2000 – 2020. Διαθέσιμο εδώ.
- Καρλατήρα, Π. (2018). Κατάθλιψη: Η «μάστιγα του 21ου αιώνα» – Πάνω από 300 εκατ. ασθενείς παγκοσμίως. Διαθέσιμο εδώ.
- Κλοκώνης, Α. (2024). Κατάθλιψη: Στη 2η θέση παγκοσμίως η Ελλάδα – Δράσεις σε 7 Δήμους. Διαθέσιμο εδώ.
- Τριανταφύλλου, Δ. (2024). Αντικαταθλιπτικά: Το μεγάλο άλμα της κατανάλωσης. Διαθέσιμο εδώ.
