Της Άννας-Μαρίας Τσαρτσίδου,
Ξεκινώντας αυτό το άρθρο με μια κλασσική παροιμία, θα ήθελα να προβληματίσω αλλά και να προβληματιστώ σχετικά με το πόσο συχνά χρησιμοποιούμε κάποια παροιμία ή ρητό-γνωμικό, για να ενισχύσουμε την άποψή μας σε κάποιο θέμα. Γιατί όντως συχνά νιώθουμε μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση να υποστηρίξουμε τη γνώμη μας βασιζόμενοι πάνω σε κάτι που έχει παγιωθεί εδώ και χρόνια. Εφόσον το λέει κι η παροιμία, τότε θα είναι αποδεδειγμένο γεγονός κι εδραιωμένος «νόμος».
Η αλήθεια είναι πως πολλές από αυτές τις παροιμίες και τα γνωμικά είναι βγαλμένα από τη ζωή και σε έναν μεγάλο βαθμό είναι πολύ εύστοχα και χρήσιμα για συμβουλευτική χρήση. Ωστόσο, χωρίς αμφιβολία υπάρχει κι ένα πολύ σημαντικό ποσοστό τέτοιων εκφράσεων της γλώσσας, που υποκρύπτουν κάτι άλλο, πέρα από μια απλή προτροπή ή συμβουλή. Δεν είναι λίγες οι φορές που χρήση αυτής της πιο «λαϊκής γλώσσας» αναπαράγει ρατσιστικά στερεότυπα παλαιότερων εποχών. Πολλές από αυτές τις φράσεις, αν χρησιμοποιούνταν για πρώτη φορά σήμερα, θα δέχονταν καταιγισμό αρνητικών σχολίων κι έντονη κριτική, καθώς δε θα διέφεραν ιδιαίτερα από τον ρατσιστικό λόγο. Το πιο αξιοπερίεργο κομμάτι είναι ότι —οι περισσότεροι— έχουμε μεγαλώσει παράλληλα με την αναπαραγωγή τέτοιων εκφράσεων, φτάνοντας πλέον στο σημείο που απλά γελάμε με αυτά, χωρίς όμως να σκεφτόμαστε τον πραγματικό λόγο που γράφτηκαν και ποιους πραγματικά είχαν στο στόχαστρο.
Φυσικά, μια ομάδα που πολλές παροιμίες στοχοποιούσαν, ήταν το γυναικείο φύλο. Αυτό είναι ένα γεγονός που καθόλου δεν εκπλήσσει, καθώς ουκ ολίγες φορές, η γυναίκεια φύση έχει πέσει θύμα αδικαιολόγητου ρατσισμού. Το γνωστό κι εντελώς ντεμοντέ αστείο «Η γριά κότα έχει το ζουμί» ή το συνακόλουθο «Η κότα κι η γυναίκα με το χέρι τρώγονται». Πέρα από την ήδη άστοχη και προσβλητική συσχέτιση της γυναίκας με κότα, οι λέξεις αποκτούν και κοινωνικό αντίκτυπο. «Γριά», «χέρι», «τρώγονται», είναι λέξεις που απλά έχουν ως σκοπό να υποβιβάσουν. «Ξανθιά βαμμένη δυο φορές βλαμμένη», «Γυναίκα που κοιτάζει συχνά τον καθρέπτη έπαψε να κοιτάζει το σπίτι της». Θα ήταν παράλειψη αν δεν αναφερθεί το πιο ακραίο δείγμα μισογυνισμού «Η καλή νοικοκυρά είναι δούλα και κυρά» ή το «Κλαίνε οι χήρες, κλαίνε κι οι παντρεμένες». Όλα αυτά τα απαρχαιωμένα κατάλοιπα φανερώνουν πόση κριτική έχει δεχτεί η γυναίκα με το πέρασμα του χρόνου, σε ότι αφορά την ηλικία, την εμφάνιση ή την οικογενειακή της κατάσταση. Το ότι αυτές οι εκφράσεις έχουν παγιωθεί ως αστεία της λαϊκής κουλτούρας κι αναπαράγονται ως και σήμερα είναι μάλλον το πιο ανησυχητικό κομμάτι.
Ο κοινωνικός ρατσισμός δεν θα μπορούσε να ξεφύγει από την κουλτούρα των μαζών, καθώς οι άνθρωποι είθισται να στοχοποιούν και να γιουχάρουν οτιδήποτε φαντάζει διαφορετικό. «Τον αράπη κι αν τον πλύνεις το σαπούνι σου ξοδεύεις», «Κάτι τρέχει στα γύφτικα», «Γύφτικο τσαντίρι», «Δώσε θάρρος στον χωριάτη να σου ανέβει στο κρεβάτι», «Παπούτσι από τον τόπο σου κι ας είναι μπαλωμένο». Φράσεις κι αστεϊσμοί που στη σήμερον ημέρα θα είχαν εντελώς διαφορετικό αντίκτυπο, τόσο που σίγουρα αν κανείς κάτσει και τις σκεφτεί με λογική και σύνεση, θα καταλάβει ότι δεν ακούγονται και τόσο αστείες εν τέλει. Όλες τους προάγουν την ξενοφοβία και τον υποβιβασμό οτιδήποτε άγνωστου και διαφορετικού.
Για το τέλος μένει μια σούμα από παροιμίες γενικού τύπου, οι οποίες λίγο ή πολύ, θεωρώ ότι έχουν γραφτεί για να προκαλούν πικρία. Φράσεις που απλά χτυπάνε συγκεκριμένες ομάδες στα ευαίσθητα σημεία τους. Για παράδειγμα «Η γριά δεν είχε δόντια κι ήθελε παξιμάδια», «Ο γέρος ή από πέσιμο ή από… θα πάει» φράσεις που καυτηριάζουν ζωή της τρίτης ηλικίας —μια πληθυσμιακή ομάδα ήδη αρκετά επιβαρυμένη— και στην κυριολεξία σαρκάζονται με τα ίδια της τα βάσανα. Επίσης, το «άνθρωπος αγράμματος, ξύλο απελέκητο» που στοχεύει τους ανθρώπους χωρίς μορφωτικό επίπεδο. Από μικρή ηλικία αυτή την έκφραση την έτρεμα. Φοβόμουν κι εγώ μη γίνω «κούτσουρο» κι έτσι ξημεροβραδιαζόμουν με τα βιβλία. Μετέπειτα κατάλαβα πως τα βιβλία από μόνα τους δεν είναι αρκετά για να γίνει κανείς έξυπνος. Μπορεί για κάποιους ανθρώπους η εκπαίδευση να είναι αυτονόητη, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε πως δεν έχουμε όλοι τις ίδιες ευκαιρίες σε αυτή.
«Κακό σκυλί ψήφο δεν έχει»∙ πόσο άστοχος ο παραλληλισμός του σκυλιού με το επίθετο κακός, δεδομένου ότι το σκυλί είναι ένα από τα πιο φιλικά προς τον άνθρωπο ζώα και δεδομένου του ότι δεν υπάρχει κακό σκυλί, αλλά βασανισμένο. Γενικότερα, υπάρχει μια υπερβολή και μια ακρότητα σε κάθε μια από αυτές τις φράσεις. Σαν όλα να είναι μαύρο ή άσπρο και σαν να βλέπουμε μια κατάσταση πάντα από την πιο αρνητική πλευρά της, σαν να μην υπάρχουν εξαιρέσεις ή μάλλον σαν να μην θέλουμε να πιστέψουμε ότι υπάρχουν κι εξαιρέσεις! Ευτυχώς, όμως, οι εξαιρέσεις υπάρχουν κι είναι πάντα εδώ για να εκπλήξουν∙ γιατί όχι η καλή νοικοκυρά δεν είναι ούτε δούλα ούτε κυρά, τα τσαντίρια δεν είναι πάντα γύφτικα και πολλά παπούτσια από τον τόπο σου είναι τρισχειρότερα από τα ξένα. Ας αποτελέσει αυτό το άρθρο τροφή για σκέψη και περισυλλογή πάνω σε παλαιότερες απόψεις κι έτσι ο κριτικός αναστοχασμός μας κάνει να σταματήσουμε να τα αντιμετωπίζουμε όλα σαν αστεία χωρίς επιπτώσεις.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Οι παροιμίες και τα γνωμικά ως φορέας στερεοτύπων, www.parallaximag.gr, διαθέσιμο εδώ
