Της Ευαγγελίας Τσόχα,
Όλοι έχουμε παρατηρήσει στην καθημερινότητά μας κωφούς συνανθρώπους μας να επικοινωνούν μεταξύ τους με τη νοηματική γλώσσα ή έχουμε δει στην τηλεόραση διερμηνείς να μεταδίδουν τα δελτία ειδήσεων και το δελτίο καιρού. Πόσα όμως γνωρίζουμε για αυτή τη μοναδική μορφή επικοινωνίας; Είναι επινοημένη από τους ανθρώπους ή πρόκειται για μία φυσική γλώσσα; Όπως πρόκειται να δούμε στη συνέχεια, η Ελληνική Νοηματική Γλώσσα δεν διαφέρει πολύ από την ομιλούμενη και μιας και δεν χρησιμοποιείται μόνο από κωφούς πολίτες μίας κοινωνίας, αλλά και από ακούοντες που επικοινωνούν μαζί τους, η ενημέρωση για αυτήν είναι απαραίτητη και χρήσιμη.
Η Ελληνική Νοηματική Γλώσσα (ΕΝΓ) είναι η φυσική και επίσημη γλώσσα της κοινότητας Κωφών, η οποία έχει νομικά αναγνωριστεί στην Ελλάδα το 2000 με τον νόμο 2817/2000. Μάλιστα, αναγνωρίστηκε το 2017 ως ισότιμη γλώσσα με την ομιλούμενη ελληνική. Διαφέρει από το διεθνές σύστημα επικοινωνίας, το οποίο ονομάζεται Διεθνές Σύμβολο (ΔΣ, International Sign), και παρά το γεγονός πως χρησιμοποιείται από Έλληνες νοηματιστές, δεν απεικονίζει ακριβώς την ελληνική γλώσσα, αλλά ούτε προέρχεται από αυτήν. Είναι αυτόνομη και χρησιμοποιεί τη δική της γραμματική και σύνταξη, με αποτέλεσμα να μη φέρει πάντα πλήρη αναπαράσταση γραπτών και προφορικών λέξεων που συναντάει κάποιος ομιλητής της ελληνικής γλώσσας. Στην Ελλάδα υπολογίζεται ότι πάνω από 40.000 άτομα είναι χρήστες νοηματικής γλώσσας, αριθμός ο οποίος περιλαμβάνει κυρίως άτομα με κώφωση ή βαρηκοΐα, καθώς και εκπαιδευτικούς και διερμηνείς.
Η Νοηματική Γλώσσα (ΝΓ) δεν είναι ίδια για κάθε χώρα του κόσμου, π.χ. στην Ελλάδα χρησιμοποιείται η Ελληνική Νοηματική Γλώσσα, ενώ στις Η.Π.Α. οι πολίτες χρησιμοποιούν την Αμερικάνικη Νοηματική Γλώσσα (American Sign Language), γεγονός το οποίο διαφαίνεται και από τις κινήσεις αλλά και τα σύμβολα που αντιστοιχούν στο αλφάβητο της κάθε γλώσσας. Μάλιστα, σε κάθε χώρα υπάρχουν διάλεκτοι της νοηματικής γλώσσας, οι οποίες αντανακλούν τις πολιτισμικές και κοινωνικές ποικιλομορφίες των χρηστών τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το γεγονός πως στην Ελλάδα παρατηρούνται μερικές μικρές διαφορές στη χρήση της Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας στις περιοχές της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης (αναφορικά με τις κινήσεις που οι κωφοί αποδίδουν σε συγκεκριμένες λέξεις). Αντίστοιχο παράδειγμα αποτελεί το ότι η Αμερικανική Νοηματική Γλώσσα και η Βρετανική Νοηματική Γλώσσα (British Sign Language) παρουσιάζουν διαφορές μεταξύ τους, παρά το γεγονός πως και οι δύο βασίζονται στην αγγλική γλώσσα, κάτι το οποίο οφείλεται στις ιστορικές εξελίξεις που τις διαμόρφωσαν. Άλλωστε, όπως ακριβώς ισχύει για κάθε γλώσσα, η οποία συχνά περιγράφεται ως ένας «ζωντανός οργανισμός» που συνέχεια εξελίσσεται, προσαρμόζεται και αλλάζει με την πάροδο του χρόνου, έτσι και η Νοηματική Γλώσσα αναπτύσσεται σύμφωνα με τις κοινωνικές, πολιτισμικές συνθήκες και τις ανάγκες των χρηστών της.
Η ΕΝΓ — καθώς επίσης και όλες οι νοηματικές γλώσσες — είναι οπτικό-κινησιακές, δηλαδή βασίζονται στην όραση και την κίνηση, με απώτερο στόχο την επικοινωνία, και όχι τον ήχο και την ομιλία. Άλλωστε, τα βασικά εργαλεία που χρησιμοποιεί κάποιος είναι τα χέρια, τα δάχτυλα, το ίδιο το ανθρώπινο σώμα και οι εκφράσεις του προσώπου. Μάλιστα, χρησιμοποιούν τον χώρο τρισδιάστατα και τον εκμεταλλεύονται για να αποδώσουν έννοιες, λέξεις και θέσεις αντικειμένων, αλλά και για να οριοθετήσουν γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες. Η 23η Σεπτεμβρίου έχει οριστεί ως Διεθνή Ημέρα των Νοηματικών Γλωσσών μετά από απόφαση της γενικής συνέλευσης του ΟΗΕ τον Δεκέμβριο του 2017, ημερομηνία που επιλέχθηκε, διότι συμπίπτει με την ίδρυση της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Κωφών (WFD), που πραγματοποιήθηκε στη Ρώμη το 1951.
Διδασκαλία της Ε.Ν.Γ
Στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα δεν ήταν τόσο αναπτυγμένος ο τομέας της διδασκαλίας της ΕΝΓ και το εκπαιδευτικό υλικό που υπάρχει για αυτήν κρίνεται να είναι αρκετά περιορισμένο. Βέβαια, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μία συνεχής αύξηση της Ειδικής Αγωγής, η οποία ώθησε το Υπουργείο Παιδείας και το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο να συντάξουν ένα ειδικό Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών (ΑΠΣ) για τα Ειδικά Σχολεία και τα Τμήματα Ένταξης σε σχολεία γενικής εκπαίδευσης, με στόχο την ενσωμάτωση κωφών και βαρήκοων μαθητών/-τριών.
Η εκπαίδευση ενός κωφού παιδιού που πραγματοποιείται σε ένα Ειδικό Σχολείο Κωφών κυριαρχείται από τις αρχές της δίγλωσσης εκπαίδευσης, η οποία αναγνωρίζει ως πρώτη γλώσσα την Ελληνική Νοηματική Γλώσσα και ως δεύτερη γλώσσα την ελληνική, και κυρίως τη γραπτή. Σύμφωνα με ερευνητικά δεδομένα, τα κωφά παιδιά που εντάσσονται σε τέτοια προγράμματα εκπαίδευσης φαίνεται να παρουσιάζουν όμοια — και μερικές φορές καλύτερη — επίδοση σε σχέση με τους ακούοντες συνομηλίκους τους. Τα προγράμματα αυτά περικλείουν τη διδασκαλία της γλώσσας μέσω ενός μαθησιακού περιβάλλοντος που είναι προσαρμοσμένο στις ανάγκες του παιδιού με κατάλληλους εκπαιδευτικούς, υλικά (οπτικά ερεθίσματα, βίντεο, βιντεο-κείμενα) και μεθοδολογία.
Το ΑΠΣ διδάσκει την ΕΝΓ, τη γραμματικής της, η οποία προτείνεται να μη διδάσκεται με τον παραδοσιακό τρόπο, αλλά να προσαρμόζεται στις εξατομικευμένες ανάγκες των μαθητών/-τριών, καθώς επίσης και το λεξιλόγιο. Απαραίτητη κρίνεται η σύνδεση του λεξιλογίου με τη γραμματική και τη συντακτική δομή, κάτι το οποίο μάλιστα θα συμβάλλει και στη διδασκαλία της γραπτής μορφής των ελληνικών. Ενδεικτικές δραστηριότητες που προτείνονται σύμφωνα με το ΑΠΣ είναι οι εξής: περιγραφή προσώπων, καταστάσεων, συναισθημάτων, συνοπτικές αφηγήσεις και συνεντεύξεις από άτομα (κυρίως κωφούς και χρήστες ή γνώστες της ΕΝΓ).
Παρά το γεγονός πως η γενική εκπαίδευση δεν χαρακτηρίζεται ούτε από την εκμάθηση της ΕΝΓ, αλλά ούτε και από την απλή παρουσίαση και εισαγωγή κάποιων βασικών εννοιών της, χρειάζεται να κατανοήσουμε πως αυτή αποτελεί έναν τομέα που μας ενδιαφέρει και μας αφορά. Άλλωστε, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως μαθαίνοντας την ΝΓ γινόμαστε καλύτεροι πολίτες και άνθρωποι, μιας και ταυτόχρονα μαθαίνουμε να βοηθάμε κωφούς ή βαρήκοους συνανθρώπους μας και να συνυπάρχουμε με αυτούς.
Ένα Fun Fact για την ΕΝΓ:
Οι άνθρωποι—χρήστες της ΝΓ δεν συστήνονται με ονόματα που μπορεί κάποιος ακούοντας να συναντήσει στην καθημερινότητά του. Χωρίς να χρησιμοποιήσουν τα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου για τον συλλαβισμό ενός ελληνικού ονόματος, αξιοποιούν το «νοηματικό όνομα» (sign name), το οποίο λειτουργεί ως σύμβολο, χαρακτηρίζει και διαφοροποιεί κάθε άτομο. Με άλλα λόγια αναδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο το άτομο αυτό γίνεται αντιληπτό από την κοινότητα. Είναι ένας συγκεκριμένος συνδυασμός κίνησης που αποδίδεται από την κοινότητα των κωφών και συνδέεται με ένα χαρακτηριστικό ή ένα γνώρισμα του ατόμου, όπως για παράδειγμα με τη φυσική του εμφάνιση (χρώμα μαλλιών) ή με τη συμπεριφορά του (μία χαρακτηριστική κίνηση) και αντανακλά την ένταξη, αφού δείχνει ότι αυτό πλέον έχει γίνει μέρος της κοινότητας κωφών και είναι αποδεκτό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Πλήρης ενημέρωση πάνω στη Νοηματική Γλώσσα, upbility.gr, διαθέσιμο εδώ
- Νοηματική γλώσσα: Εσείς τι γνωρίζετε γι΄αυτήν;, metafrasi.edu.gr, διαθέσιμο εδώ
- Στοιχεία για τις νοηματικές γλώσσες, edl.ecml.at, διαθέσιμο εδώ
- Τι είναι η ΕΝΓ;, micro-cosmos.uoa.gr, διαθέσιμο εδώ
- Πρόγραμμα Σπουδών Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας για την Υποχρεωτική Εκπαίδευση, prosvasimo.iep.edu.gr, διαθέσιμο εδώ
