Του Γιάννη Αρμύρα,
Με το όνομα «Καραμανλήδες» αποκαλούνται οι Ορθόδοξοι τουρκόφωνοι Έλληνες της Μικράς Ασίας και Καππαδοκίας. Μερικοί απ’ αυτούς ζούσαν στις περιοχές της Καισάρειας, του Ικονίου, της Νίγδης, του Νεβσεχίρ και της Κωνσταντινούπολης. Μερικοί ακόμη ζούσαν στη Συρία σε διάφορες περιοχές των Βαλκανίων, στην Κριμαία, στην Κύπρο, όπως και στη σημερινή περιοχή της Βόρειας Μακεδονίας και τις παραδουνάβιες περιοχές. Αυτοί οι Τουρκόφωνοι Ορθόδοξοι, που αναφέρονται ως “Zimmiyan-i Karaman” ή “Karamanyan” στα οθωμανικά αρχεία, αποκαλούνται στα έργα τους ως «Πολίτες της Ανατολίας, Ορθόδοξοι πολίτες και Χριστιανοί της Ανατολίας».
Καταγωγή του ονόματος Καραμανλήδες
Το όνομα «Καραμανλής» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στο ημερολόγιο του Χανς Ντερνσβάμ, ο οποίος ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη και την Ανατολία μεταξύ 1553-55, για τους «Ορθόδοξους που κάνουν τις τελετουργίες τους στα ελληνικά, αλλά δεν ξέρουν ελληνικά». Ο Εβλιγιά Τσελεμπή (Οθωμανός χρονογράφος και περιηγητής) είχε μιλήσει για μια ελληνική κοινότητα στην Αλάνια, που δε γνωρίζει ελληνικά και της οποίας, η μητρική γλώσσα είναι η τουρκική: «Τέσσερις από τις γειτονιές της Αλάνια είναι οι γειτονιές των απίστων Ουρούμ (τουρκόφωνη μειονότητα ελληνικής καταγωγής). Ωστόσο, οι άπιστοι δε γνωρίζουν καθόλου τη γλώσσα ουρούμ, όλοι τους μιλούν σε μία ψεύτικη εκδοχή της τουρκικής γλώσσας».
Ο Μουσταφά Σεμαβί Εϊτζέ (Τούρκος ιστορικός τέχνης και αρχαιολόγος, ο οποίος ειδικεύτηκε στη μελέτη της βυζαντινής και οθωμανικής τέχνης, πρωτοπόρος των βυζαντινών σπουδών στην Τουρκία) θεωρεί ότι σ’ αυτούς τους Ορθόδοξους, των οποίων τα ονόματα είναι μερικές φορές τουρκικά, όπως και η γλώσσα τους, έλαβαν το όνομα «Καραμανλήδες», επειδή συναντήθηκαν στην περιοχή Καραμάν της Κεντρικής Ανατολίας. Σύμφωνα με τον Ευαγγελίνο Μισαηλίδη, ένα από τα σημαντικά ονόματα του καραμανλικού εκδοτικού κόσμου, το όνομα «Καραμανλής» χρησιμοποιείται λανθασμένα για να αναφερθεί σ’ όσους κατάγονταν, επίσης από την περιοχή του Καραμάν ήδη ακόμη από την εποχή του Μουράτ Α’.
Η διάλεκτος των Καραμανλήδων
Τα καραμανλήδικα είναι μία διάλεκτος της τουρκικής γλώσσας, στην οποία χρησιμοποιείται το ελληνικό αλφάβητο. Ως επί το πλείστον, χρησιμοποιήθηκε η συγκεκριμένη διάλεκτος από τους Καραμανλήδες (εξού και η ονομασία της) και απ’ άλλους τουρκόφωνους Έλληνες, όπως οι τουρκόφωνοι της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και της Μαύρης Θάλασσας. Το πρώτο γνωστό γραπτό κείμενο στα καραμανλήδικα ανάγεται στα μέσα του 15ου αιώνα και το πρώτο έντυπο στις αρχές του 18ου αιώνα. Τα παλαιότερα καραμανλήδικα κείμενα, αρχικά ήταν θρησκευτικού περιεχομένου, ενώ από το τέλος του 18ου αιώνα τυπώθηκαν κείμενα ιστορικού, γεωγραφικού και διδακτικού περιεχομένου σε τυπογραφεία της Πόλης, της Σμύρνης, της Βενετίας, της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Η χρήση της διαλέκτου για την έκδοση εκκλησιαστικών κειμένων δε βρήκε αντίθετο ούτε το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, από τη στιγμή που το ίδιο θεωρούσε φυσικό το γεγονός να εκδίδονται θρησκευτικά βιβλία στα καραμανλήδικα, αρκεί να παραμένουν πιστά στην εκκλησία.
Σημαντικό ρόλο στη διάδοση και επιβίωση της καραμανλήδικης διαλέκτου «έπαιξε» ο Ευαγγελινός Μισαηλίδης, ο οποίος αρχικά, άρχισε να εκδίδει κείμενα στη συγκεκριμένη διάλεκτο στην Κωνσταντινουπολίτικη εφημερίδα «Ανατολή». Επιπροσθέτως, ο ίδιος έγραψε πολυάριθμα βιβλία στα καραμανλήδικα, όπως ένα από τα πρώτα μυθιστορήματα στη τουρκική γλώσσα. Το τελευταίο γνωστό έντυπο τυπώθηκε το 1929. Έντονο ενδιαφέρον για τη συγκεκριμένη διάλεκτο έδειξε το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών στην Αθήνα και ανέλαβε να συντάξει έναν κατάλογο με έργα στα καραμανλήδικα. Σήμερα, η βιβλιοθήκη του Κέντρου με παραπάνω από 320 βιβλία έχει γίνει ένας από τους σημαντικότερους θησαυρούς αυτού του ιδιαίτερου πολιτισμού στη διεθνή γλωσσολογική σκηνή.
Το τέλος των Καραμανλήδων
Καταλήγοντας, οι Καραμανλήδες, όντας Χριστιανοί Ορθόδοξοι, δεν εξαιρέθηκαν από τη συνθήκη της Λωζάνης και μετά την υπογραφή της μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα, κυρίως στις περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης. Ένα πολύ μικρό ποσοστό του πληθυσμού των Καραμανλήδων παρέμεινε στη Τουρκία και εκτουρκίστηκε. Οι Καραμανλήδες αφομοιώθηκαν στην ελληνική κοινωνία και σταμάτησαν να χρησιμοποιούν τη διαλεκτό τους σταδιακά. Η διαδικασία αυτή είχε αρχίσει ήδη να γίνεται πριν την μετακίνηση τους στην Ελλάδα, μιας και οι εύποροι Καραμανλήδες έμποροι και επαγγελματίες άρχισαν να υιοθετούν την ελληνική γλώσσα μετά από ενθαρρύνσεις του Πατριαρχείου και των ελληνικών αρχών. Οι φτωχότεροι σταμάτησαν να μιλάνε στα καραμανλήδικα μετά την εγκατάστασή τους στην Ελλάδα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Εκδόσεις Καραμανλικές, tr.kms.org.gr, διαθέσιμο εδώ
- Οι Τουρκόφωνοι Ορθόδοξοι της Ανατολίας που δεν γνωρίζουν ελληνικά, derintarih.com, διαθέσιμο εδώ
- Καραμανλήδες, οι Ορθόδοξοι τουρκόφωνοι Χριστιανοί της Καραμανίας, sidirokastro.org, διαθέσιμο εδώ
