Της Ράνιας Μουστάκα,
Σε μια κοινωνία που καθημερινά παράγει και αναπαράγει ανισότητες, η φιλανθρωπία προβάλλεται ως η απόλυτη πράξη ηθικής. Με τη γλώσσα του «καλού», του «δίκαιου» και του «ανθρώπινου», η φιλανθρωπία λειτουργεί ως το «μακιγιάζ» μιας βαθιά άδικης πραγματικότητας, αποκρύπτοντας τις δομικές αιτίες που γεννούν την ανάγκη της. Αποτελεί, εξάλλου, έναν από τους πιο προσφιλείς μηχανισμούς του σύγχρονου κοινωνικού και οικονομικού συστήματος για τη διατήρηση της ευταξίας, προβαλλόμενη ως ανώτερη πράξη προσφοράς που προσφέρει την τέλεια ηθική απαλοιφή στην αδράνεια και την ανοχή στην εκμετάλλευση.
Ξεκινώντας, λοιπόν, τη δόμηση του επιχειρήματος, πρέπει να αγγίξουμε τον πυρήνα της έννοιας της φιλανθρωπίας και να επισημάνουμε πως αυτή δεν αποτελεί δομική λύση που αμφισβητεί τις συστημικές ανισότητες (τις οποίες θεωρεί δεδομένες), παρά μόνο επικεντρώνεται στη διαχείριση των συνεπειών, χωρίς να τολμά να θίξει τις αιτίες του προβλήματος. Χτίζουμε καταφύγια για αστέγους, αλλά δεν αναρωτιόμαστε γιατί υπάρχουν άστεγοι. Δωρίζουμε τρόφιμα στους πεινασμένους, αλλά δεν αμφισβητούμε το σύστημα που επιτρέπει να υπάρχει πείνα. Η φιλανθρωπία είναι ο επίδεσμος σε μια πληγή που συνεχώς αιμορραγεί, αρνούμενη να ακουμπήσει το νυστέρι στη ρίζα του προβλήματος. Αντιθέτως, λειτουργεί ως αποπροσανατολιστικός μηχανισμός. Μεταφέρει την προσοχή από την κρατική ευθύνη και τις συλλογικές διεκδικήσεις, εναποθέτοντας το βάρος της «λύσης» στους ατομικούς φιλάνθρωπους. Είναι ο ίδιος ο ορισμός της υπεκφυγής, ένα εργαλείο που υπονομεύει τη συλλογική δράση και διαιωνίζει το υπάρχον σύστημα ανισότητας. Καθίσταται, έτσι, ως μια κάθετη πατερναλιστική διαδικασία: ο «δωρητής» κοιτάζει αφ’ υψηλού τον «δέκτη», επιβάλλοντας μια σχέση εξουσίας. Ο φτωχός ευχαριστεί, ο πλούσιος επιβεβαιώνει την ανωτερότητά του και ο κύκλος της εξάρτησης συνεχίζεται, όπου ο φιλάνθρωπος παραμένει κυρίαρχος και ο αποδέκτης της βοήθειας τοποθετείται σε θέση εξάρτησης.
Στην πραγματικότητα, η μορφή που έχει λάβει η σύγχρονη φιλανθρωπία θυμίζει περισσότερο μία ενέργεια συμφεροντολογική, ένα μέσον ανακούφισης των ενοχών. Στην εποχή του «καπιταλισμού της επίδειξης», η φιλανθρωπία έχει μετατραπεί σε προϊόν κατανάλωσης και μέσο κοινωνικής προβολής. Πολυεθνικές (και μη) εταιρείες οργανώνουν «φιλανθρωπικές δράσεις» για να εξιλεωθούν στα μάτια της κοινής γνώμης. Η ίδια η φιλανθρωπία γίνεται μέρος μιας οικονομικής στρατηγικής: προσφέρει φοροαπαλλαγές, βελτιώνει την εικόνα της εταιρείας και, τελικά, λειτουργεί ως εργαλείο διαχείρισης του κοινωνικού προφίλ της, χαρίζοντάς της μία θέση σε έναν υψηλό ηθικό θρόνο. Την ίδια στιγμή, οι «φιλάνθρωποι» πάσης φύσεως συνεχίζουν να επωφελούνται από την εκμετάλλευση εργαζομένων, τις περιβαλλοντικές καταστροφές και τις κοινωνικές ανισότητες που οι ίδιοι συντηρούν. Με άλλα λόγια, η φιλανθρωπία δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα εργαλείο αυτοπροβολής και αυτοσυντήρησης της ισχύος. Ακόμη και οι δράσεις ατομικής φιλανθρωπίας, που συχνά ξεκινούν από καλές προθέσεις, ουκ ολίγες φορές εγκλωβίζονται στον φακό της αυτοπροβολής. Τα κοινωνικά δίκτυα γεμίζουν φωτογραφίες από «γενναιόδωρες» κινήσεις, όπου η ανάγκη των ανθρώπων γίνεται φόντο για την επιβεβαίωση της ηθικής υπεροχής του «δωρητή».
Ας εξετάσουμε τώρα το ζήτημα της φιλανθρωπίας από την πλευρά των αποδεκτών της, καθώς αυτή η διάσταση αποκαλύπτει σημαντικές συνέπειες που συχνά παραβλέπονται. Τι σημαίνει να δέχεσαι βοήθεια που προέρχεται από το «περίσσευμα» κάποιου; Η βοήθεια αυτή δεν προσφέρεται ως δικαίωμα, αλλά ως μια εύνοια που παραχωρείται, θυμίζοντας στον αποδέκτη ότι η θέση του είναι προσωρινά ευνοούμενη, αλλά όχι ισότιμη. Αυτή η πράξη, λοιπόν, δεν είναι απλώς μια προσφορά, αλλά μια υπενθύμιση του κοινωνικού χάσματος που υπάρχει μεταξύ αυτών που δίδουν και αυτών που παίρνουν. Η φιλανθρωπία συχνά επιβάλλει στους αποδέκτες της μια ταυτότητα ανημποριάς, εξαρτώμενης από τη διάθεση και τη γενναιοδωρία του άλλου. Αντί να αναγνωρίσουν τα δικαιώματα και τις ανάγκες τους, οι αποδέκτες αυτής της βοήθειας αναγκάζονται να αποδεχτούν μια θέση παθητικότητας, η οποία καταρρακώνει την αξιοπρέπειά τους.
Ενάντια σε αυτή τη λογική, αντιπροτείνονται οι αξίες της αλληλεγγύης, της ανθρωπιάς και της κοινωνικής δικαιοσύνης, που ακολουθούν έναν ριζικά διαφορετικό δρόμο. Δεν βασίζονται στη φιλανθρωπία των λίγων, αλλά στη συλλογική δράση των πολλών, ενσωματώνοντας την αντίληψη ότι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια δεν είναι δώρο που προσφέρεται, αλλά δικαίωμα που διεκδικείται. Κανένας άνθρωπος δεν αντιμετωπίζεται ως «αντικείμενο λύπησης», παρά μόνο ως ισότιμος συνεργάτης στις διαδικασίες των κοινωνικών ζυμώσεων. Και τέλος, αντί να διαχειρίζονται την ανέχεια, επιδιώκουν να την εξαλείψουν. Αντί να προσφέρουν «ψάρια», παλεύουν για τη δημιουργία των προϋποθέσεων, ώστε όλοι να έχουν πρόσβαση στη «θάλασσα»! Οριζόντιες δράσεις, που επιφέρουν ουσιαστικές αλλαγές…
Η φιλανθρωπία, τελικά, είναι η αντανάκλαση της κοινωνίας μας στον καθρέφτη: επιφανειακή, υποκριτική και ανίκανη να κοιτάξει πέρα από τα συμπτώματα για να αναμετρηθεί με τις αιτίες. Όσο συνεχίζουμε να την εξυμνούμε, τόσο βαθαίνει το χάσμα της ανισότητας και τόσο πιο μακριά μένουμε από μια δίκαιη κοινωνία. Η κριτική εναντίον της, ωστόσο, δεν είναι άρνηση της ανάγκης για δράση. Είναι άρνηση της διατήρησης ενός συστήματος που παράγει ανισότητες και μετά τις «επουλώνει» επιφανειακά. Η μάχη δεν είναι να κάνουμε τη φιλανθρωπία πιο αποτελεσματική, αλλά να την καταστήσουμε περιττή. Μία κοινωνία που βασίζεται στη συνεργασία και την αλληλοϋποστήριξη μπορεί να αφήσει πίσω της τη φιλανθρωπία του πλούσιου προς τον φτωχό. Γιατί μόνο τότε θα μπορέσουμε να μιλάμε για κοινωνική δικαιοσύνη και ισότητα (ή έστω κάτι που προσιδιάζει σε αυτό…).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η υποκρισία της φιλανθρωπίας αλά αμερικανικά, tovima.gr, διαθέσιμο εδώ
- Καπιταλιστές και φιλανθρωπία, efsyn.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η φιλανθρωπία ως μορφή εξουσίας, efsyn.gr, διαθέσιμο εδώ
