Της Αγγελικής Τσιούντσιουρα,
Αφορμή του παρόντος άρθρου αποτελεί μία υπόθεση που δίχασε τον καλλιτεχνικό κόσμο, για την οποία διίστανται οι απόψεις, εάν πρόκειται για καλλιτεχνική ελευθερία, «δάνειο» ή παραβίαση του πνευματικού δικαιώματος. Ας κάνουμε, όμως, μία μικρή αναδρομή στο πώς εκτυλίχθηκαν τα γεγονότα και τι υποστηρίχθηκε όχι μόνο από τους εμπλεκομένους αλλά κι από γνωστούς ανθρώπους του χώρου, για να κατανοήσουμε πώς μία τέτοια καλλιτεχνική διαμάχη μπορεί να συνδεθεί με τη νομική κοινότητα. Σε έκθεσή του, το 2002, στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, ο γνωστός ζωγράφος Μιχάλης Μαδένης παρουσίασε ζωγραφικά πορτρέτα ψυχικά πασχόντων, βασισμένος απολύτως στα φωτογραφικά πορτρέτα που είχε αποτυπώσει σε λεύκωμά του το 2001 ο καταξιωμένος φωτογράφος κι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ, Γιώργος Κατσάγγελος, χωρίς την άδειά του. Ως αποτέλεσμα ήταν να καταδικαστούν πρωτοδίκως ο ζωγράφος μαζί με τη Βιβλιοθήκη σε καταβολή αποζημίωσης ύψους άνω των 160.000 ευρώ.
Στον εγχώριο εικαστικό χώρο η δικαστική διαμάχη μεταξύ δύο καταξιωμένων καλλιτεχνών για θέμα πνευματικής ιδιοκτησίας αποτελεί σπάνιο φαινόμενο όχι, όμως, πρωτοφανές. Όπως είναι γνωστό, ο Γ. Κατσάγγελος μετά το τέλος της έκθεσης προσέφυγε στη δικαιοσύνη εναντίον του Μ. Μαδέρη και της Εθνικής Βιβλιοθήκης με την καταγγελία της «αντιγραφής». Μάλιστα, τότε το Τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών της Σχολής Καλών Τεχνών του ΑΠΘ είχε βγάλει ψήφισμα, καταδικάζοντας «κάθε παραβίαση, καταπάτηση, υπεξαίρεση και προσβολή των πνευματικών δικαιωμάτων», επισημαίνοντας πως «Κάθε καλλιτέχνης που θα δημιουργεί έργα, βασισμένα σε πρωτότυπα έργα άλλου καλλιτέχνη είναι υποχρεωμένος σύμφωνα με τον νόμο πριν από τη δημοσιοποίησή τους να λάβει την έγγραφη άδεια του δημιουργού». Τελικώς, με πρόσφατη απόφαση το Πολυμελές Πρωτοδικείο Αθηνών – Τμήμα Εμπορικού Δικαίου καταδίκασε για κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας τον γνωστό ζωγράφο και την Εθνική Βιβλιοθήκη.
Η εν λόγω διαμάχη δεν δίχασε απλώς τον καλλιτεχνικό κόσμο, αλλά, παράλληλα, πυροδότησε μία ευρύτερη συζήτηση για το «πρωτότυπο», την «αντιγραφή», την προσβολή των δημιουργών και την ελευθερία της έκφρασης. Προς υπεράσπιση του ζωγράφου Μ. Μαδένη προσωπικότητες των Γραμμάτων και των Τεχνών συνυπογράφουν επιστολή, διευκρινίζοντας πως στη συγκεκριμένη περίπτωση η ουσία της διαφωνίας αφορούσε το κατά πόσο ένας ζωγράφος έχει τη δυνατότητα να αναπαράγει μορφές από καλλιτεχνικές φωτογραφίες με παρόμοιο τρόπο, ενσωματώνοντάς τες σε ένα διαφορετικό καλλιτεχνικό πλαίσιο στους πίνακές του. Συνέχισαν, τονίζοντας, πως η πρωτόδικη απόφαση αντιτίθεται στην καλλιτεχνική ελευθερία και στην ελευθερία της έκφρασης και στην πραγματικότητα αποκλείει ένα ευρέως διαδεδομένο και διεθνώς αναγνωρισμένο καλλιτεχνικό ρεύμα, που υπάρχοντα αντικείμενα, έργα τέχνης ή εικόνες τους εντάσσονται, συχνά χωρίς σημαντικές ή καθόλου διαφοροποιήσεις, σε ένα νοηματικό πλαίσιο. Από την πλευρά του ο φωτογράφος Γ. Κατσάγγελος με δική του ανακοίνωση απαντά, κάνοντας μία μικρή αναφορά στο χρονικό πλαίσιο της υπόθεσης, πως τυχαία πληροφορήθηκε για την έκθεση, ενώ με συμβολή των νομικών παραστατών ήρθε σε επαφή με τους εμπλεκόμενους, χωρίς να βρεθεί πεδίο συνεννόησης. Ο ίδιος επισήμανε πως το δικαστήριο εφάρμοσε το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας, το οποίο διέπεται από συγκεκριμένους κανόνες κι αρχές, που γίνονται σεβαστές από όλο τον κόσμο.
Ας εξετάσουμε, λοιπόν, τα όρια που καθορίζει το ελληνικό νομοθετικό πλαίσιο για την προστασία των πνευματικών έργων ανάμεσα στην πρωτοτυπία της τέχνης και της αντιγραφής. Τι είναι πνευματική ιδιοκτησία; Στη Ελλάδα θεμελιώδης Νόμος για την πνευματική ιδιοκτησία είναι ο Ν. 2121/1993, ο οποίος έχει εμπνευστεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Διανοητικής Ιδιοκτησίας. Η πνευματική ιδιοκτησία αποτελεί ένα δικαίωμα που σχετίζεται με άυλα αγαθά, συγκεκριμένα με έργα της διάνοιας κι εντάσσεται στην ευρύτερη κατηγορία των δικαιωμάτων που προστατεύουν τα προϊόντα της ανθρώπινης δημιουργίας. Στο πλαίσιο του ελληνικού νομοθετικού πλαισίου για την προστασία των πνευματικών έργων, η πνευματική ιδιοκτησία παρέχει στον δημιουργό ένα απόλυτο, αποκλειστικό και περιορισμένο χρονικά δικαίωμα να ελέγχει τη χρήση του έργου του, απαγορεύοντας τη μη εξουσιοδοτημένη αναπαραγωγή, διάθεση, διασκευή ή άλλες χρήσεις του έργου. Συχνά ταυτίζουμε την πνευματική ιδιοκτησία με μία έννοια που συναντάμε στο Αγγλοαμερικανικό Δίκαιο, τη λεγόμενη “Copyright”.
Στο άρθρο 2 Ν. 2121/1993 παρέχεται μία ενδεικτική όχι αποκλειστική απαρίθμηση των προϊόντων της ανθρώπινης διάνοιας που μπορεί να θεωρηθούν ως έργα, δηλαδή ένα πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα λόγου, τέχνης ή επιστήμης και το οποίο θα πρέπει να εκφράζεται με κάποια μορφή. Το ελληνικό δίκαιο θέτει συγκεκριμένα όρια στα δικαιώματα του δημιουργού, προκειμένου να διασφαλίσει την ισορροπία μεταξύ των δικαιωμάτων του και του δημόσιου συμφέροντος. Ένας από τους σημαντικότερους περιορισμούς είναι ο χρονικός, δεδομένου πως κάθε περιουσιακό δικαίωμα του δημιουργού έχει συγκεκριμένη χρονική διάρκεια. Στην Ελλάδα διαρκούν εφ’ όρου ζωής του δημιουργού κι 70 έτη μετά το θάνατό του. Μετά την πάροδο αυτής της περιόδου, το έργο εισέρχεται στη δημόσια σφαίρα και μπορεί να χρησιμοποιηθεί ελεύθερα. Αξίζει να σημειώσουμε πως το ελληνικό νομοθετικό πλαίσιο ευθυγραμμίζεται σε μεγάλο βαθμό με το ευρωπαϊκό δίκαιο περί πνευματικής ιδιοκτησίας, ιδίως μέσω της εναρμόνισης που επιβάλλουν οι ευρωπαϊκές οδηγίες, με περισσότερο γνωστές την Οδηγία 2001/29/ΕΚ και την Οδηγία 2019/790. Ωστόσο, υπάρχουν κάποιες διαφορές στην εφαρμογή, καθώς το ευρωπαϊκό πλαίσιο εστιάζει περισσότερο την προσαρμογή των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας στην ψηφιακή εποχή, παρέχοντας εκτενείς ρυθμίσεις για τη χρήση έργων στο διαδίκτυο κι εισάγει μηχανισμούς για τη διασφάλιση δίκαιης αμοιβής των δημιουργών από πλατφόρμες όπως το Youtube.
Είναι εμφανές πως η πνευματική ιδιοκτησία στο ελληνικό δίκαιο αποτελεί έναν θεσμό καίριας σημασίας για την προστασία της δημιουργικότητας και της πολιτιστικής κληρονομιάς. Μέσα από ένα σαφές νομοθετικό πλαίσιο εξασφαλίζεται η ισορροπία ανάμεσα στα δικαιώματα του δημιουργού και την ανάγκη πρόσβασης του κοινού στη γνώση και την τέχνη. Η ταχύτατη, όμως, εξέλιξη της τεχνολογίας κι οι νέες μορφές δημιουργίας και διανομής έργων θέτουν προκλήσεις
που απαιτούν συνεχή προσαρμογή του νομοθετικού πλαισίου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Τι είναι Πνευματική Ιδιοκτησία, legal.heal-link.gr. Διαθέσιμο εδώ.
- Εφημερίδα Συντακτών, 23-24/11/2024 με θέμα “Φωτογράφος εναντίον ζωγράφου: Πώς μία έκθεση έφτασε στα δικαστήρια και δίχασε τον καλλιτεχνικό κόσμο”.
