Του Παύλου Κουλιάλη,
Η έννοια της υπέρβασης άμυνας στον ποινικό κώδικα αποτελεί μια κρίσιμη πτυχή του ποινικού δικαίου που εγείρει πολλά θεωρητικά, νομικά κι ηθικά ζητήματα. Πρόκειται για μια κατάσταση στην οποία το πρόσωπο που ενεργεί σε αυτοάμυνα υπερβαίνει τα όρια που ορίζονται από τη νομοθεσία ή τη λογική, οδηγώντας σε ποινικές συνέπειες. Η ανάλυση της υπέρβασης άμυνας δεν αφορά μόνο τη θεωρητική της υπόσταση αλλά επεκτείνεται και στη δικαστηριακή πρακτική, καθώς η εφαρμογή της διάταξης εξαρτάται από τη συγκεκριμένη κάθε φορά περίπτωση.
Η νομική φύση της άμυνας
Σύμφωνα με τον Ποινικό Κώδικα, η άμυνα αποτελεί νόμιμη πράξη που αναιρεί τον άδικο χαρακτήρα μιας πράξης. Στο άρθρο 22 του ελληνικού Ποινικού Κώδικα ορίζεται ότι άμυνα είναι η «αναγκαία προσβολή του επιτιθέμενου για να αποτραπεί άδικη επίθεση που στρέφεται εναντίον κάποιου αγαθού». Η άμυνα είναι επομένως μια πράξη προστασίας που δικαιολογείται, καθώς αποσκοπεί στην προάσπιση ενός έννομου αγαθού, όπως η ζωή, η σωματική ακεραιότητα, η ελευθερία ή η περιουσία.
Ωστόσο, η άμυνα για να είναι νόμιμη πρέπει να τηρεί συγκεκριμένες προϋποθέσεις:
- Άδικη επίθεση: Πρέπει να υπάρχει άμεσος κι αδικαιολόγητος κίνδυνος από την πράξη ενός άλλου προσώπου.
- Αναγκαιότητα: Η αμυντική πράξη πρέπει να είναι απαραίτητη για την απόκρουση της επίθεσης.
- Αναλογικότητα: Η άμυνα πρέπει να είναι ανάλογη της επίθεσης.
Η έννοια της υπέρβασης άμυνας
Η υπέρβαση άμυνας προκύπτει όταν ο αμυνόμενος υπερβαίνει τα όρια που θέτει η έννοια της αναγκαιότητας ή της αναλογικότητας. Στο άρθρο 23 του Ποινικού Κώδικα ορίζεται ότι η υπέρβαση μπορεί να είναι:
- Υπέρβαση ως προς την αναγκαιότητα: Όταν η αμυντική πράξη είναι δυσανάλογα έντονη ή δεν είναι απαραίτητη για την απόκρουση της επίθεσης.
- Υπέρβαση ως προς την αναλογικότητα: Όταν η αμυντική πράξη προκαλεί πολύ μεγαλύτερη βλάβη από αυτήν που επιδιώκεται να αποτραπεί.
Η υπέρβαση άμυνας μπορεί να είναι είτε εκ προθέσεως είτε από αμέλεια. Αν η υπέρβαση γίνεται από πρόθεση, τότε ο δράστης υπόκειται σε πλήρη ποινική ευθύνη. Αντίθετα, αν η υπέρβαση γίνεται λόγω φόβου ή ταραχής, ο νόμος προβλέπει ελαφρυντικές συνθήκες που μπορεί να οδηγήσουν ακόμη και σε άρση του αδίκου χαρακτήρα της πράξης.
Διακρίσεις της υπέρβασης άμυνας
- Αναγκαία Υπέρβαση Άμυνας
Σε περιπτώσεις όπου ο αμυνόμενος βρίσκεται σε κατάσταση πανικού ή σύγχυσης, ενδέχεται να δράσει υπερβολικά χωρίς πρόθεση να προκαλέσει δυσανάλογη βλάβη. Το δικαστήριο αναγνωρίζει αυτές τις καταστάσεις και τις αντιμετωπίζει ως ελαφρυντικές. - Εκ προθέσεως Υπέρβαση Άμυνας
Όταν ο αμυνόμενος, εν γνώσει του, προκαλεί μεγαλύτερη ζημία από αυτήν που απαιτείται για την απόκρουση της επίθεσης, τότε η πράξη του κρίνεται ποινικά κολάσιμη. - Υπέρβαση λόγω Ταραχής ή Φόβου
Η ψυχική κατάσταση του αμυνόμενου μπορεί να παίξει κρίσιμο ρόλο. Η υπέρβαση λόγω ταραχής ή φόβου εξετάζεται με επιείκεια, δεδομένου ότι ο αμυνόμενος δεν έχει τον πλήρη έλεγχο των πράξεών του εξαιτίας της συναισθηματικής του κατάστασης.
Νομολογιακή εφαρμογή της υπέρβασης άμυνας
Η νομολογία αποτελεί βασικό εργαλείο για την κατανόηση της υπέρβασης άμυνας. Τα δικαστήρια συχνά καλούνται να εκτιμήσουν κατά πόσο μια αμυντική πράξη υπερβαίνει τα όρια της νομιμότητας.
Υπόθεση Α: Σε μια περίπτωση διαρρήκτη που εισέβαλε σε οικία, ο ιδιοκτήτης τον πυροβόλησε ενώ ο διαρρήκτης επιχειρούσε να διαφύγει. Το δικαστήριο έκρινε ότι υπήρξε υπέρβαση άμυνας, καθώς η βία που ασκήθηκε ήταν δυσανάλογη προς την ανάγκη προστασίας.
Υπόθεση Β: Σε μια άλλη υπόθεση, θύμα επίθεσης χρησιμοποίησε ένα αντικείμενο ως όπλο για να αποκρούσει τον επιτιθέμενο, προκαλώντας σοβαρούς τραυματισμούς. Το δικαστήριο αναγνώρισε ότι η υπέρβαση οφειλόταν σε ταραχή και φόβο, με αποτέλεσμα να επιβληθεί μειωμένη ποινή.
Η νομολογία δείχνει ότι η εκτίμηση της υπέρβασης άμυνας είναι συνήθως πολύπλοκη κι εξαρτάται από τις περιστάσεις κάθε υπόθεσης.
Κριτική και θεωρητική προσέγγιση
Η υπέρβαση άμυνας είναι ένα πεδίο που προκαλεί διαρκείς συζητήσεις στη θεωρία του ποινικού δικαίου. Μερικά από τα κύρια σημεία κριτικής περιλαμβάνουν:
- Η Υποκειμενικότητα της Αναλογικότητας: Η έννοια της «αναλογικότητας» συχνά αφήνει περιθώρια για διαφορετικές ερμηνείες. Τι μπορεί να θεωρηθεί «ανάλογο» εξαρτάται από το πλαίσιο και τις συνθήκες.
- Ο Ρόλος της Ψυχικής Κατάστασης: Η αναγνώριση του φόβου και της ταραχής ως ελαφρυντικών παραγόντων είναι σημαντική, αλλά ταυτόχρονα δημιουργεί περιθώρια κατάχρησης.
- Η Κοινωνική Αποδοχή: Σε κάποιες περιπτώσεις, η κοινωνία μπορεί να θεωρήσει δικαιολογημένη την υπέρβαση άμυνας, ακόμα κι αν νομικά κρίνεται κολάσιμη. Αυτό εγείρει ζητήματα για τη σχέση μεταξύ δικαίου και κοινωνικών αντιλήψεων.
Συμπέρασμα
Η υπέρβαση άμυνας στον ποινικό κώδικα είναι ένα πολύπλοκο ζήτημα που απαιτεί ισορροπία μεταξύ της προστασίας των έννομων αγαθών και της αποφυγής κατάχρησης του δικαιώματος άμυνας. Η διάκριση μεταξύ νόμιμης άμυνας κι υπέρβασης βασίζεται σε λεπτές γραμμές, οι οποίες συχνά καθορίζονται από τις περιστάσεις και την κρίση των δικαστηρίων.
Η ανάλυση της υπέρβασης άμυνας υπογραμμίζει τη σημασία της εξατομικευμένης εξέτασης κάθε περίπτωσης, αλλά και την ανάγκη για σαφή και δίκαιη εφαρμογή του νόμου. Σε τελική ανάλυση, η προσέγγιση του ζητήματος απαιτεί όχι μόνο νομική γνώση αλλά και βαθιά κατανόηση της ανθρώπινης φύσης και των συνθηκών υπό τις οποίες κάποιος αναγκάζεται να αμυνθεί.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Καϊάφα Γκμπάντι Μ. / Συμεωνίδου Καστανίδου Ε. , Ποινικό δίκαιο Γενικό Μέρος, 2022 Νομική Βιβλιοθήκη.
