Της Χριστίνας Σεφθελή,
Οι Κύκλωπες
Στην ελληνική μυθολογία, οι Κύκλωπες περιγράφονταν ως μονόφθαλμοι γίγαντες, άγριοι, με αντικοινωνικό χαρακτήρα, χαμηλή νοημοσύνη και υπερβολική δύναμη. Ο γνωστότερος Κύκλωπας, σύμφωνα με την Οδύσσεια, ήταν ο Πολύφημος, τον οποίο αντιμετώπισε ο Οδυσσέας στο ταξίδι του για την Ιθάκη. Στο ίδιο έργο επίσης αναφέρονται ως ολόκληρος λαός. Οι γείτονές τους ήταν οι Φαίακες, οι οποίοι ήταν φιλήσυχοι και πολιτιστικά ανώτεροι από τους Κύκλωπες. Ο Οδυσσέας κατά το ταξίδι του για την Ιθάκη, βρέθηκε σε ένα τόπο γεμάτο αμπέλια, με πλούσια βλάστηση και πολλά κοπάδια ζώων. Ο Όμηρος στην ραψωδία Ι΄ στους στίχους 130-135, περιγράφει αυτό το νησί, ως ιδανικό για να υπάρξει μία «πολιτισμένη κοινωνία».
[…] οἵ κέ σφιν καὶ νῆσον ἐϋκτιμένην ἐκάμοντο.
οὐ μὲν γάρ τι κακή γε, φέροι δέ κεν ὥρια πάντα·
ἐν μὲν γὰρ λειμῶνες ἁλὸς πολιοῖο παρ᾽ ὄχθας
ὑδρηλοὶ μαλακοί· μάλα κ᾽ ἄφθιτοι ἄμπελοι εἶεν.
ἐν δ᾽ ἄροσις λείη· μάλα κεν βαθὺ λήϊον αἰεὶ
εἰς ὥρας ἀμῷεν, ἐπεὶ μάλα πῖαρ ὑπ᾽ οὖδας.
Μετάφραση: «[…] αν είχαν, θα κατόρθωναν να χτίσουν όμορφο νησί. Κακό δεν είναι — θα μπορούσε να παράγει το κάθε πράγμα στον καιρό του. Έχει λιβάδια στης γκρίζας θάλασσας τις όχθες, αφράτα με πολλά νερά — θα φύτρωναν εκεί αμπέλια αθάνατα. Έχει χωράφια μαλακά — βαθιά σπαρτά θα ψήλωναν που να θερίζονται στην ώρα τους, αφού το χώμα είναι παχύ».
Σε αυτό τον τόπο ζούσαν οι Κύκλωπες. Γιγάντιοι βοσκοί, οι οποίοι είναι «ακοινώνητοι» και απολίτιστοι, που ζούσαν απομονωμένοι σε σπηλιές μαζί με τις οικογένειές τους. Οι Κύκλωπες δεν ασχολούνταν με την γεωργία. Ζούσαν με ό,τι τους έδινε η φύση, μάλλον ζούσαν πολλά χρόνια πίσω από την εποχή που αναφέρει ο Όμηρος, δηλαδή ζούσαν στην εποχή της συλλογής της τροφής. Οι Κύκλωπες ακολουθούν τον βουκολικό τρόπο ζωής, ενώ το γεγονός ότι ζούσαν σε σπηλιές δείχνει την έλλειψη τάξης και τον πρωτόγονο τρόπο ζωής.
Οι Κύκλωπες δεν ξεχώριζαν τον άνθρωπο από τα ζώα. Στην κοινωνία τους λείπουν οι βασικοί θεσμοί μίας οργανωμένης κοινωνίας. Αρχικά δεν είχαν νόμους. Ο κάθε Κύκλωπας είχε τους δικούς του νόμους για την γυναίκα και τα παιδιά του. Συμπερασματικά, ο πατέρας ασκεί στην οικογένεια την εξουσία. Ένα άλλο χαρακτηριστικό που έχει η κοινωνία των Κυκλώπων είναι η έλλειψη της αγοράς (συνέλευση). Η συνέλευση αποτελεί ένα βασικό στοιχείο μίας οργανωμένης κοινωνίας που αποτελείται από οίκους και ομάδες ανθρώπων, που συνδέονται με τους δεσμούς της οικογένειας. Παράλληλα, ένα χαρακτηριστικό της αντικοινωνικής συμπεριφοράς των Κυκλώπων ήταν ότι δεν σέβονταν τον Δία. Τέλος, η κοινωνία των Κυκλώπων διακατέχεται από την έλλειψη της θέμιστος. Η θέμις θεωρείται δώρο των θεών, σημαίνει έθιμο και κοινωνικό καθεστώς. Πολλές φορές «θέμις» αποκαλείται και το θέλημα των θεών, που συνήθως αναφέρεται στην δικαιοσύνη.
Επιστρέφοντας πίσω στην Οδύσσεια, στην σπηλιά του Κύκλωπα αρχίζει να εξελίσσεται μία παρωδία του θεσμού της φιλοξενίας. Αρχικά, ο Οδυσσέας ικέτευσε τον Πολύφημο να του προσφέρει φιλοξενία, τότε ο Πολύφημος του απάντησε κυνικά ότι το δώρο φιλοξενίας, που θα του έκανε, θα ήταν να τον «φάει» τελευταίο. Ο Πολύφημος αντί να προσφέρει φαγητό, όπως είθισται στο τυπικό της φιλοξενίας, αρχίζει να «τρώει» τους επισκέπτες του, έναν-έναν. Βέβαια, ούτε ο Οδυσσέας ακολουθεί το τυπικό της φιλοξενίας. Ένας φιλοξενούμενος δεν θα τύφλωνε ποτέ τον οικοδεσπότη. Μέσα από όλο αυτό, φαίνεται ότι οι Κύκλωπες έτρεφαν μίσος προς τους ξένους. Οι Κύκλωπες, ωστόσο, δεν έχουν εστία. Η εστία αποτελεί πηγή της οικογένειας και το μέρος που η οικογένεια συγκεντρώνεται.
Ο Αριστοτέλης, ο οποίος θεωρεί τον Κύκλωπα μη «πολιτικό ων» λέει: […] ὁ ἄνθρωπος φύσει πολιτικὸν ζῷον, καὶ ὁ ἄπολις διὰ φύσιν καὶ οὐ διὰ τύχην ἤτοι φαῦλός ἐστιν, ἢ κρείττων ἢ ἄνθρωπος· ὥσπερ καὶ ὁ ὑφ᾽ Ὁμήρου λοιδορηθεὶς “ἀφρήτωρ ἀθέμιστος ἀνέστιος”· ἅμα γὰρ φύσει τοιοῦτος καὶ πολέμου ἐπιθυμητής, ἅτε περ ἄζυξ ὢν ὥσπερ ἐν πεττοῖς.
Μετάφραση: «[…] ο άνθρωπος είναι ον που ζει από τη φύση του σε πόλη, και ότι όποιος είναι από τη φύση του και όχι, λόγω τυχαίων συνθηκών άπολις, είναι ή αχρείος ή ανώτερος από τους κοινούς ανθρώπους. Όπως εκείνος που λοιδορείται από τον Όμηρο ότι είναι “χωρίς γενιά, χωρίς νόμους, χωρίς εστία”. Γιατί, όποιος είναι εκ φύσεως έτσι, είναι συγχρόνως και φιλοπόλεμος, όπως ακριβώς ένα μοναχικό πιόνι σε παιχνίδι με πεσσούς» (Αριστοτέλης, Πολιτικά).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αριστοτέλης (2014), Αριστοτέλης: Πολιτικά (μτφρ. Ιβάνα Ζάζα), εκδ. Αργοναύτης
- Γιώργος Βλάχος (1985), Πολιτικές Κοινωνίες στον Όμηρο, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
- Συλλογικό (2003), Στα χνάρια του Οδυσσέα: Ταξιδεύοντας ανάμεσα στο μύθο και την πραγματικότητα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
- Claude Mossé (2001), Η Αρχαϊκή Ελλάδα: Από τον Όμηρο ως τον Αισχύλο (8ος-6ος αιώνας π.Χ.), Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
- John B. Bury – Russell Meiggs (2011), Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας (Επίτομο) – Μέχρι τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Αθήνα: εκδ. Καρδαμίτσα
- M. I. Finley (2006), Ο Κόσμος του Οδυσσέα, εκδ. Ι. Σιδέρης
- Uvo Hölscher (2007), Οδύσσεια: Ένα έπος ανάμεσα στο παραμύθι και το μυθιστόρημα, Αθήνα: εκδ. Καρδαμίτσα
- Όμηρος Οδύσσεια (9.82-9.151), greek-language.gr, διαθέσιμο εδώ
