Της Μιμής Πασχαλοπούλου,
Οι θεωρίες συνωμοσίας, έχουν τη μαγική ιδιότητα να οδηγούν ταυτόχρονα τους ανθρώπους στη συσπείρωση, αλλά και στον διαχωρισμό, σε διαφορετικά στρατόπεδα. Συνήθως, η μία ομάδα αποτελείται από τους πιο «ορθολογιστές». Αντίθετα, η άλλη ομάδα αφορά αυτή των «συνωμοσιολόγων», όπως αποκαλούνται από τους υπόλοιπους. Ουσιαστικά, οι πρώτοι προσεγγίζουν τις θεωρίες συνωμοσίας περισσότερο σαν απλές ιστορίες, που προσελκύουν το ενδιαφέρον, λόγω του μυστηρίου τους και συνήθως δεν τις αποδέχονται πλήρως. Ενώ οι δεύτεροι, τις υπερασπίζονται με θέρμη, προσπαθώντας να γίνουν οι ίδιοι μέρος της αποκάλυψης και της λύσης του μυστηρίου.
Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι διαχρονικό εργαλείο του ανθρώπινου πληθυσμού, που υφίσταται σε μεγαλύτερη ένταση σε περιόδους κρίσεων, όπως την περίοδο του κορωνοϊού. Αυτό συμβαίνει από την αρχαιότητα, διότι ο ανθρώπινος νους, δημιουργεί θεωρίες προκειμένου να εξηγήσει ό,τι συμβαίνει στη καθημερινότητα του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η προσπάθεια για την ερμηνεία των φυσικών φαινομένων, την οποία τελικά απέδιδαν στην οργή των θεών. Βέβαια, στη σημερινή εποχή δεν αποσκοπούν στην απλή ερμηνεία της καθημερινότητας, αλλά και στο να εξαπολύσουν πυρά εναντίον πολιτικών αρχηγών, και ισχυρών προσώπων γενικότερα. Στο παράδειγμα των φυσικών φαινομένων, μια σύγχρονη θεωρία αφορά αυτή του “HAARP”, η οποία μιλά για την ύπαρξη ενός «υπερόπλου», μέσω του οποίου ελέγχουν τα καιρικά φαινόμενα και δημιουργούν την κλιματική αλλαγή.
Το άγχος και η πίεση της σημερινής εποχής δημιουργεί έδαφος για την ανάπτυξη όλο και περισσότερων θεωριών, αλλά και την ενίσχυση τους με ολοένα και περισσότερους υποστηρικτές. Σε αυτό συμβάλλει και η ταχύτητα εξάπλωσης τους, εξαιτίας της γρήγορης μετάδοσης πληροφοριών μέσω των social media.
Ο κόσμος προσπαθεί να βασιστεί κάπου, προκειμένου να αποκτήσει τον έλεγχο θεωρώντας πως γνωρίζει ή έστω είναι κοντά, στο να ανακαλύψει την πραγματικότητα. Ο έλεγχος αυτός, δημιουργεί το αίσθημα της ασφάλειας κατευνάζοντας το άγχος. Παράλληλα όμως, συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο, καθώς κάποιοι κατακλύζονται με πανικό. Μπορεί να αισθάνονται πως απειλούνται και πως είναι ανήμποροι να αντισταθούν σε αυτό που συμβαίνει και να το σταματήσουν. Επιπλέον, μπορεί να νιώθουν ανασφάλεια, και να γεμίζουν με αμφιβολίες, καθώς είναι αδύνατο να γνωρίζουν με βεβαιότητα τι ισχύει και τι όχι.
Οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν απασχολήσει έντονα την κοινωνική ψυχολογία, καθώς έχουν σοβαρή επιρροή στην κοινωνία, διαμορφώνοντας πολιτικές απόψεις και κατευθύνοντας συμπεριφορές ανθρώπων. Θα έλεγε κανείς, πως αυτό δεν θα έπρεπε να συμβαίνει, καθώς στις περισσότερες περιπτώσεις, οι θεωρίες δεν παρέχουν επαρκείς αποδείξεις.
Τι είναι αυτό που θολώνει την λογική των ανθρώπων; Συνήθως, είναι οι γνωστικές προκαταλήψεις, που αφορούν γενικεύσεις, παραλείψεις, και λάθη στους συλλογισμούς των ανθρώπων, δημιουργώντας μια υποκειμενική αντίληψη, βασισμένη ακόμα και σε ανεπαρκή στοιχεία. Ουσιαστικά, είναι μηχανισμοί του εγκεφάλου που προκύπτουν στη προσπάθεια του να ερμηνεύσει και ανακατασκευάσει τη πραγματικότητα του.
Κάποιοι μηχανισμοί οδηγούν τα άτομα στο να δυσκολεύονται να πιστέψουν ότι περιστατικά, ακόμα και μεμονωμένα, δεν κρύβουν απαραίτητα κάποια πιο περίπλοκη, βαθιά, σημαντική ή σκοτεινή αιτία. Το πιο σύνηθες παράδειγμα, είναι η προκατάληψη επιβεβαίωσης, ένα συστηματικό σφάλμα του επαγωγικού συλλογισμού. Αφορά την τάση ενός ατόμου να αναζητήσει, να ερμηνεύσει, και να ανακαλέσει πληροφορίες με τέτοιο τρόπο, που να επιβεβαιώνει τις προϋπάρχουσες πεποιθήσεις ή υποθέσεις του. Μην ξεχνάμε, ότι κάποιες θεωρίες συνωμοσίας στο παρελθόν αποδείχθηκαν αληθινές, το οποίο μπορεί φυσικά να λειτουργήσει σαν επιχείρημα.
Μια άλλη εξήγηση, αποτελεί η κοινωνική επιρροή. Οι άνθρωποι θέλουν να είναι μέρος μιας ομάδας, αναζητώντας το συναίσθημα ότι ανήκουν κάπου. Θέλουν να έχουν ανθρώπους που να ταυτίζονται μαζί τους και να τους αποδέχονται. Αναζητούν επικοινωνία και συναισθηματική υποστήριξη. Με αυτόν τον τρόπο αφήνουν τους εαυτούς τους «έρμαια» στην επιρροή των άλλων και δεν αντιστέκονται στην αποδοχή απόψεων, που ίσως σε κάποια άλλη περίσταση δεν θα συμφωνούσαν απόλυτα.
Έρευνες δείχνουν πως οι άνθρωποι που ακολουθούν εντονότερα θεωρίες συνωμοσίας, έχουν αυξημένο το αίσθημα του ανταγωνισμού. Οι θεωρίες συνωμοσίας τους προσδίδουν ένα αίσθημα ανωτερότητας, απέναντι σε αυτούς που «δεν γνωρίζουν την αλήθεια». Τα βιώματα, η νοημοσύνη, και οι πεποιθήσεις που έχουν περαστεί από την οικογένεια, παίζουν επίσης πολύ μεγάλο ρόλο στο ποιες θεωρίες θα πιστέψει κάποιος, και πόσο χρόνο θα αφιερώσει σε αυτές.
Φυσικά, όλη αυτή η διαδικασία μπορεί σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, να έχει θετικά αποτελέσματα στη ψυχολογία ενός ανθρώπου, καθώς ξεχνιέται από προβλήματα της καθημερινότητας. Προσδίδει ένα αίσθημα νοήματος στη ζωή, καθώς μπορεί να ληφθεί ως μια προσπάθεια αντίστασης στη μη πολιτική διαφάνεια και την κοινωνική αδικία. Έτσι, οι θεωρίες συνωμοσίας παρουσιάζονται με δύο αντίθετες όψεις, και όσον αφορά τους ανθρώπους που μπορεί να απασχολήσουν, αλλά και σχετικά με τα αποτελέσματα τους.
Καταλαβαίνουμε ότι τα κίνητρα είναι πολλά και δεν μπορεί να δοθεί μια απλοϊκή και άμεση απάντηση, στο γιατί ο καθένας επηρεάζεται από τις θεωρίες. Το επικίνδυνο είναι όταν η ενασχόληση με αυτές καταλαμβάνει μεγάλο μέρος της καθημερινότητας, οδηγεί σε βίαιες πράξεις, αρνητικά συναισθήματα, και επηρεάζει τη διαμόρφωση ολόκληρης της ταυτότητας του ατόμου.
Σε κάθε περίπτωση, χρειάζεται να έχουμε κριτική σκέψη και να αναζητούμε την εγκυρότητα των πηγών μας. Σημαντική είναι η διάθεση για ανοιχτό διάλογο και η αντίσταση απέναντι στην εμμονή σε μια άποψη. Βοηθάει σημαντικά, να αναγνωρίζουμε, ποιες ανησυχίες και άγχη εξυπηρετεί ή πυροδοτεί η κάθε θεωρία με την οποία ερχόμαστε σε επαφή, και να αναζητούμε την ρίζα των αντιλήψεων μας, με σκοπό τη σωστότερη διαχείριση του εαυτού μας. Τέλος, να αναγνωρίζουμε τα προειδοποιητικά σημάδια, προσέχοντας εάν μια θεωρία γίνεται εμμονή σε εμάς ή τους γύρω μας, επηρεάζει τη λειτουργικότητα ή προκαλεί υπερβολική ανησυχία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Why some people are willing to believe conspiracy theories, apa.org, διαθέσιμο εδώ
- The Psychology of Conspiracy Theories, psychologytoday.com, διαθέσιμο εδώ
