Της Άννας Ηλίου,
Η διαύγεια τελικού σταδίου (paradoxical/terminal lucidity) είναι ένα μυστηριώδες φαινόμενο που προκαλεί το ενδιαφέρον της ιατρικής κοινότητας εδώ και δεκαετίες. Πρόκειται για μια ξαφνική και απρόσμενη ανάκαμψη της νοητικής λειτουργίας σε ασθενείς που βρίσκονται στα τελικά στάδια σοβαρών νευρολογικών ή ψυχιατρικών παθήσεων, όπως η άνοια, το Alzheimer και η σχιζοφρένεια. Αυτή η φευγαλέα στιγμή διαύγειας συχνά εμφανίζεται λίγο πριν από τον θάνατο και μπορεί να διαρκέσει από λίγα λεπτά έως ώρες ή ημέρες, αφήνοντας τους συγγενείς και τους επαγγελματίες υγείας έκπληκτους με μια γλυκιά γεύση ζωής λίγο πριν από την πίκρα του θανάτου.
Η πρώτη σύγχρονη αναφορά στο φαινόμενο της διαύγειας τελικού σταδίου φαίνεται να εντοπίζεται το 1906, όταν ο Καναδός γιατρός William Osler διεξήγαγε την πρώτη κλινική μελέτη στη βιβλιογραφία που σχετίζεται με τον θάνατο (“A study of the Act of Dying”) και περιέγραψε περιπτώσεις όπου ασθενείς με χρόνια ψυχική ασθένεια ξαναβρήκαν τη λογική τους λίγο πριν από τον θάνατο. Οι καταγραφές τέτοιων περιστατικών συνεχίστηκαν καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα μέχρι και σήμερα, ωστόσο η φύση αυτής της παράδοξης προθανάτιας διαύγειας καθιστά δύσκολο για την ιατρική κοινότητα να εξηγήσει το πώς και το γιατί συμβαίνει.
Προτού να εξετάσουμε τις επικρατέστερες επιστημονικές θεωρίες για την εξήγηση του φαινομένου, αξίζει να αναφερθούμε στο ευρύ φάσμα των εκφάνσεών του. Σε πολλές περιπτώσεις, η διαύγεια τελικού σταδίου έχει παρατηρηθεί σε ασθενείς με προχωρημένη άνοια ή νόσο Alzheimer, οι οποίοι για χρόνια δεν μπορούσαν να μιλήσουν ή να επικοινωνήσουν με οποιονδήποτε τρόπο με το περιβάλλον τους. Οι ασθενείς αυτοί ξαφνικά ανακτούσαν τη δυνατότητα να εκφραστούν ή και να θυμηθούν πρόσωπα και γεγονότα· δυνατότητες που είχαν τεκμηριωμένα προ πολλού χαθεί. Επιπλέον, υπάρχουν καταγεγραμμένα περιστατικά αυτής της διαύγειας και σε ασθενείς άλλων παθήσεων, όπως διάφοροι όγκοι, εγκεφαλικά επεισόδια, μηνιγγίτιδα ή ακόμη και περιπτώσεις με ασθενείς σε κωματώδη κατάσταση που ξυπνούν λίγο πριν αφήσουν την τελευταία τους πνοή.
Η επιστήμη δεν έχει ακόμη καταφέρει να προσφέρει μια πλήρη εξήγηση για τη διαύγεια τελικού σταδίου· υπάρχουν, ωστόσο, θεωρίες που προσπαθούν να ρίξουν φως στα πιθανά αίτια. Δεδομένου ότι οι διάφορες μορφές της άνοιας συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με μη-αναστρέψιμη εκφύλιση του εγκεφάλου, είναι μάλλον απίθανο να θεωρηθεί ότι η ξαφνική ανάκαμψη της νοητικής λειτουργίας λίγο από πριν τον θάνατο οφείλεται σε αναγέννηση νευρώνων. Η διακύμανση από τη σύγχυση και την αδράνεια στην ξαφνική διαύγεια μπορεί να αντικατοπτρίζει περίπλοκες μεταβολές στην επικοινωνία των ήδη υπαρχόντων εγκεφαλικών κυττάρων, στις συνάψεις και στα νευρωνικά δίκτυα, ή ίσως και σε άγνωστης προέλευσης προσωρινή αναστολή νευροτοξικών πρωτεϊνών.
Εξάλλου, δεδομένα που έχουν συλλεχθεί με ηλεκτροεγκεφαλογράφημα στα πλαίσια χειρουργείων αποδεικνύουν αυξημένη νευροφυσιολογική δραστηριότητα σε ανθρώπους λίγο πριν το θάνατο· συνεπώς ασθενείς με άνοια μπορεί, επίσης, να εμφανίζουν τέτοιες «εκρήξεις» ηλεκτρικής εγκεφαλικής δραστηριότητας που μεταφράζονται ως επεισόδια διαύγειας. Το γεγονός αυτό φαίνεται να υποστηρίζεται κι από δεδομένα σε πειραματικά μοντέλα τρωκτικών μετά από καρδιακή ή αναπνευστική ανακοπή.
Ακόμη, προεκτάσεις σε μελέτες πειραματόζωων μετά από δύο λεπτά ασφυξίας προσεγγίζουν το ζήτημα κατά τι διαφορετικά: προκύπτει ότι, καθώς τα επίπεδα οξυγόνου και γλυκόζης (της «τροφής» του εγκεφάλου) παρουσιάζουν πτώσεις ή διακυμάνσεις, υπάρχει αύξηση των νευροδιαβιβαστών την οποία μεταφράζουμε ως παροδική ενεργοποίηση του εγκεφάλου. Ωστόσο, είτε πρόκειται για αύξηση στην ηλεκτρική εγκεφαλική δραστηριότητα είτε για έκρηξη νευροδιαβιβαστών, παραμένει άγνωστο το πώς προκύπτει συγχρονισμός μεταξύ όλων των απαραίτητων περιοχών του εγκεφάλου για την ξαφνική θεαματική ανάκαμψη των ασθενών πριν πεθάνουν.
Άλλες θεωρίες, τέλος, εξετάζουν την πιθανότητα η διαύγεια αυτή να είναι αποτέλεσμα διαφόρων φαρμάκων που λαμβάνονται από τους ασθενείς στα τελευταία στάδια της ζωής τους. Σε κάθε περίπτωση, η επιστημονική κοινότητα φέρεται να συμφωνεί πως οι χημικές αλλαγές που συμβαίνουν καθώς το σώμα προετοιμάζεται για τον θάνατο επηρεάζουν τον εγκέφαλο με τρόπους που δεν κατανοούμε ακόμη πλήρως.
Η διαύγεια τελικού σταδίου παραμένει ένα από τα πιο αινιγματικά φαινόμενα που συνδέονται με τον θάνατο. Παρά τις πολυάριθμες μαρτυρίες και τα περιστατικά που έχουν καταγραφεί, η έρευνα βρίσκεται ακόμη σε πολύ πρώιμο στάδιο. Η κατανόηση των αιτιών και των επιπτώσεων του φαινομένου αυτού θα μπορούσε να ανοίξει νέους δρόμους για την προσέγγιση των τελευταίων σταδίων της ζωής και της παρηγορητικής φροντίδας, αλλά και προς νέες θεραπευτικές προσεγγίσεις για τις ασθένειες με τις οποίες σχετίζεται. Πέραν από την ιατρική υπόσταση και προσεγγίζοντάς το φαινόμενο από μια περισσότερο φιλοσοφική σκοπιά, μοιάζει πραγματικά αχανές ως βίωμα τόσο από την πλευρά του ασθενή όσο κι απ’ αυτήν των συγγενών.
Για τους τελευταίους πρόκειται μάλλον για μια στιγμή συναισθηματικής έντασης, καθώς έρχονται αντιμέτωποι με την ξαφνική ανάκτηση της προσωπικότητας και των αναμνήσεων του αγαπημένου τους προσώπου. Μα το ίδιο ενδέχεται να ισχύει κι από την οπτική των ασθενών, καθότι είναι άγνωστος ο βαθμός στον οποίο έχουν συνείδηση εκείνες τις στιγμές της τελικής διαύγειας. Φαντάζει πολύ ρομαντικό ή θα μπορούσαν –άραγε– οι ύστατες αυτές στιγμές να θεωρηθούν ένας τρόπος ευσυνείδητου αποχαιρετισμού ή και λύτρωσης, μια τελευταία ευκαιρία να αποχαιρετήσουν τους αγαπημένους τους πριν τελικά υποκύψουν στη νόσο και την ευθραυστότητα της ανθρώπινης φύσης;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Paradoxical lucidity: A potential paradigm shift for the neurobiology and treatment of severe dementias, Alzheimer’s & Dementia, διαθέσιμο εδώ
- Beyond Last Words: Patterns of Linguistic and Interactional Behavior in a Historical Sample of Dying Hospital Patients, Sage Journals, διαθέσιμο εδώ
